Mwalimu Julius K. Nyerere, Kanisa Katoliki na Uislam
Dola na Tatizo la Udini Tanzania
Mohamed Said
Utangulizi
Baada ya kifo
cha Julus Kambarage Nyerere tarehe 14 Oktoba 1999 mengi yamesemwa na kuandikwa
kuhusu msimamo wake na uadilifu kuhusu Uislam Tanzania.
Nia ya kitabu
hiki ni kueleza jinsi Mwalimu Nyerere katika kipindi chake cha uongozi alivyoshughulikia suala la Uislam na Waislam
wa Tanzania.
Hii ni
historia ya uhusiano wa Mwalimu Nyerere na Waislam kwa kipindi cha takriban
robo karne toka pale aliposhika madaraka ya nchi mwaka 1961 hadi alipoachia
madaraka mwaka 1985.
Ni mategemeo
ya mwandishi kuwa kitabu hiki kidogo kitaweka wazi yale ambayo hayafahamiki kwa
wengi.
Mohamed
Said
Sura ya
Kwanza
Uislam Katika
Tanzania
Siasa za Uislam, Kanisa, Dola na Mwafrika Mkristo
Uislam
umekuwepo Afrika ya Mashariki toka karne ya nane. Hata hivyo wana-historia
wameghitilafiana kuhusu ni lini hasa Uislam uliingia. A.A. Ahmed akinukuu
mswada ambao haujachapishwa wa Muhammad B. Sharif Al-Baidh, Stages in East
African History, anasema kuwa, ‘Uislam uliingia wakati wa Khalifa ‘Abd al
Malik bin Marwan, katika mwaka wa 702/80H. Al-Baidh anasema Uislam uliletwa
Afrika ya Mashariki na kundi la Waomani, miongoni mwao wakiwemo waungwana
wawili Sa’id na Sulaiman. Sa’id inasemekana alikuja Lamu na Sulaiman alikwenda
Mombasa’. [1] Lakini wanahistoria wengi wazalendo
wanaamini kuwa Uislam ulifika Afrika ya Mashariki wakati wa uhai wa Bwana Mtume
(SAW), hata kabla haja hajiri kwenda Madina. Pamoja na Uislam ikazuka lugha ya
Kiswahili, lugha ianyozungumzwa Afrika ya Mashariki na ya Kati na utamaduni wa
Kiswahili ambao unanasibishwa na Uislam. Nembo ya Muislam katika Afrika ya
Mashariki na Kati ni kuikubali lugha ya Kiswahili kama lugha yake ya asili.
Theluthi mbili
ya Waislam wote wa Afrika ya Mashariki wanaishi Tanzania [2] ambayo ndiyo nchi yenye watu wengi
kuliko zote katika Afrika ya Mashariki, yaani Kenya, Uganda na Tanzania. Hii ni
pamoja na Zanzibar – nchi ya Kiislam
yenye Waislam takriban asilimia tisini na tisa na kuna wakati ilikuwa ndiyo
kitovu cha maarifa ya Kiislam katika Afrika ya Mashariki na Kati. Kutokana na
sensa ya mwaka 1957, kwa kila Waislam watatu walikuwepo Wakristo wawili. Kwa
wakati ule hii ilionyesha kuwa Tanganyika ilikuwa na Waislam wengi katika nchi
zote Kusini ya Ikweta. Lakini katika sensa ya kwanza mwaka 1967 baada ya uhuru
jumla ya Wakristo Tanzania Bara ilikuwa asilimia thelathini na mbili na Waislam
asilimia thelathini na Wapagani asilimia thelathini na saba. Sensa hii inaonyesha
kuwa Wapagani ndiyo walio wengi Tanzania. Sensa hii ya mwaka 1967 haikueleza
kwa nini katika kipindi cha miaka kumi kwa ghafla Waislam wamepungua nchini au
kwa nini ghafla Wapagani wameongozeka katika nchi ya waumini.
Hii ndiyo
ilikuwa sensa ya mwisho iliyokuwa ikionyesha mgawanyo wa dini. Inaaminika kuwa
matokeo ya sensa hii yalifanyiwa mabadiliko kwa ajili ya sababu za kisiasa pale
ilipobainika kuwa Waislam Tanzania walikuwa wengi kupita Wakristo. Upo ushahidi
kuwa mwaka 1970, ilipobainika kuwa Waislam ni wengi Tanzania serikali
iliiamrisha Idara ya Takwimu kuchoma moto matokeo yote ya sensa ya mwaka 1970.[3]
Bahati mbaya
mgao wa madaraka katika siasa Tanzania umewatupa nje Waislam, ingawa
inafahamika kuwa usalama na utulivu wa nchi yeyote unategemea mizani hii kuwa
sawa. Vyanzo tofauti vya takwimu vinatoa takwimu tofauti zinazopingana kuhusu
hesabu ya Waislam na Wakristo katika Tanzania. Hii inatokana na ukweli kuwa
somo hili ni nyeti. Katika nchi za Kiafrika ambazo zina wafuasi wengi wa dini
hizi mbili, kwa mfano Tanzania na Nigeria,[4] uchunguzi wa kuwa ni dini gani ina
wafuasi wengi kupita mwenzake ni chanzo cha mgongano na mzozo. Tatizo hili lipo
Tanzania. D.B. Barret [5] anasema kuwa Waislam Tanzania ni
wachache wakilinganishwa na Wakristo. Takwimu zake zinaeleza kuwa Waislam ni
26%, Wakristo 45% na Wapagani ni 28%. Takwimu za Tanzania National Demographic
Survey za mwaka wa 1973 zinaonyesha kuwa Waislam ni wengi kidogo kupita
Wakristo wakiwa 40%, Wakristo 38.9% na Wapagani 21.1%. Lakini takwimu za Africa
South of the Sahara,[6] zinaonyesha Waislam ni wengi
Tanzania kwa 60%. Takwimu hizi zimebaki hivyo bila ya mabadiliko toka mwaka
1982. Kwa kuwa utafiti wa Waislam wenyewe katika suala hili ni mdogo sana au
haupo kabisa, suala la wingi wa Waislam katika Tanzania halijafanyiwa utafiti
na Waislam wenyewe.[7]
Mgao wa
madaraka na kugawana vyeo haikupashwa kuwa sababu ya migongano na mifarakano
katika Afrika. Lakini kwa bahati mbaya sana hii imekuja kuwa sababu ya
mifarakano katika serikali za wananchi wenyewe. Jambo hili limekuwa ni suala
nyeti kwa sababu ukabila, udini na kujuana ni kitu muhimu katika serikali za
Afrika. Mgawanyo wa madaraka na wingi wa wa wafuasi katika dini au kabila
havikuwa vitu vilivyokuwa vikiwashughulisha wananchi wakati wa ukoloni kiasi
cha kuleta mifarakano katika jamii. Kwa bahati nzuri ukabila hauna nguvu
Tanzania lakini dini imekuwa chanzo cha ubaguzi toka zama za ukoloni, tofauti
ni kuwa wakati wa ukoloni waliokuwa wakiwabagua Waislam hawakuwa Wakristo weusi
bali Wazungu.
Ukristo ni
dini mpya Tanzania kwa kuwa uliingizwa katika karne ya kumi na nane na
wamisionari. Kanisa na Mwafrika Mkristo ni matokeo ya ukoloni. Kwa ajili hii basi historia ya Kanisa katika
Afrika ni ile ya kuhirikiana na kuwa tiifu kwa serikali ya kikoloni. Chini ya
ukoloni, taratibu Kanisa likaweza kujenga uhusiano maalum kati yake na serikali
pamoja na Mkristo Mwafrika ambae imemuelimisha katika shule zake. Mwafrika
Mkristo akawa ananufaika na mfumo wa kikoloni. Waislam wakawa wanataabika kwa
kuwa dini yao ilikuwa inapingana na dini ya mtawala. Mwafrika Mkristo akawa
mnyeyekevu kwa serikali wakati wa ukoloni na baada ya kupatikana kwa uhuru
akaja kushika madaraka ya serikali.
Waislam wakatengwa na kuteswa katika ukoloni kwa kubaguliwa na kunyimwa
elimu hivyo kuwaondolea fursa ya maendeleo. Kuwepo kwa Waislam kama raia na ili
kuinusuru dini yao ilibidi Waislam wasimame kuutokomeza ukoloni. Baada ya uhuru
Kanisa likabaki na msimamo wake wa enzi ya ukoloni wa kutii na kujipendekeza
kwa serikali mpya iliyokuwa madarakani. Ushirika huu kati ya Kanisa na
serikali, uliojengwa na tabia ya Kanisa ya kukubaliana na mfumo wowote wa
serikali ulililelewa vyema na umeisaidia sana Kanisa. Kanisa likaweza
kujijengea mazingira mazuri ya kufanya shughuli zake bila ya kipingamizi wala
wasiwasi. Kutokana na uhusiano huu maalum Kanisa likajifanyia msingi imara
wenye nguvu kutokana wa Wakristo
waliowasomesha katika shule zao. Kanisa likatumia nafasi na uhusiano huu kwanza
na serikali ya kikoloni kisha na serikali ya wananchi kujijengea himaya ambayo
wafuasi wake wakaja kushika nafasi zote muhimu katika uongozi wa juu wa
serikali, bunge na mahakama katika Tanzania. Katika miaka yake mia moja tu
Kanisa likaweza kupata safu yake ya viongozi ambao wanadhibiti kila sekta
katika jamii ya Watanzania.
Waingereza walipoja kuitawala Tanganyika (kama Tanzania
inavyojulikana) baada ya kuondoka
Wajerumni baada ya Vita Kuu ya Kwanza, Wajerumani walikuwa wameshafanya
kazi ya kutosha ya kuiweka Tanganyika ndani ya mamlaka mbalimbali za Kikristo.
Tanganyika ilikuwa imegawanywa katika mamlaka mbalimbali za Kikristo kutoka
nchi tofauti za Ulaya. Kanisa Katoliki ambalo ndilo lenye nguvu zaidi, lilikuwa
tayari limeshajikita Tanganyika. White Fathers walikuwa wapo Tabora, Karema,
Kigoma, Mbeya, Mwanza na Bukoba; Holy Ghost Fathers walikuwa Morogoro na
Kilimanjaro; Benedictine Fathers walikwepo Peramiho na Ndanda; Capuchin Fathers
walikuwepo Dar es Salaam; Consolata Fathers walikuwepo Iringa na Meru;
Passionist Fathers walikuwa Dodoma; Pallotine Fathers walikuwa Mbulu; Maryknoll
Fathers walikuwapo Musoma; na Rosmillian Fathers walikuwa Iringa. [8]
Wamisionari [9]hawa walipotia mguu pwani ya Afrika
ya Mashariki, nia yao hasa ilikuwa kuufuta Uislam. Wakazi wa pwani hii
iliyokuwa ikijulikana kama Zanj waliuona Ukrsto kwa mara ya kwanza kabisa mwaka
1498 Wareno walipofika sehemu hizo. Mwaka 1567 wamishionari wa Augustinian
waliingia Afrika ya Mashariki ili kupambana na Uislam ili Ukristo uwe dini ya
dunia nzima. Kadinali Lavigirie alianzisha The White Fathers, taasisi ya Kanisa
Katoliki kwa kusudi maalum la kuupiga vita Uislam[10] Wakati huo huo Church Missionary
Society (CMS) ilikuwa imjitwisha kazi ya kuondoa ulimwengu kutokana na Uislam,
ujinga na giza.[11] Hadi hii leo White Fathers wapo
Tanzania wapo Tanzania wakiendelea kufanya kazi iliyowaleta Tanganyika zaidi ya
miaka mia iliyopita.
Wajerumani walipofika
Tanganyika waliwakuta Waislam wanafahamu kuandika, kusoma na walikuwa
wameelimika katika hesabu. Mmishionari Ludwig Krapf alipofika kwa Chifu Kimweri
wa Usambaa mwaka 1848 alimkuta yeye na wanae wote wanajua kusoma.[12]
Herufi walizokuwa wakitumia zilikuwa za Kiarabu. Wajerumani kwa ajili hii basi
waliwaajiri Waislam kama walimu, wakalimani na makarani serikalini. Wamisionari
na wakoloni waliona wivu kwa maendeleo haya waliyoyakuta kwa Waislam. Kubwa
zaidi ni kuwa walikuwa wamekuja kustaarabisha watu ‘washenzi' badala yake
wamewakuta watu walistaaarabika na wanye utamaduni wa kupendeza. Elimu hii yote
na utamaduni huu wa hali ya juu ulikuwa unatokana na Uislam na shule zake –
madras. Hapo ndipo zilipoaanza mbinu ya kuvunja maendeleo haya yote.
Herufi za Kiarabu zikapigwa
marufuku kutumika na badala yake watu wakalazimishwa kujifunza herufi za
Kirumi. Muislam ambae jana alipoingia kulala alikuwa anaitwa ameelimika akaamka
asubuhi yake mjinga, hana elimu, hajui kusoma wala kuandika. Njama hizi zote
dhidi ya Uislam ilikuwa sehemu ya makubaliano kama ilivyoandikwa katika kifungu
IV cha Mkutano wa Berlin wa mwaka 1884.
Kifungu hicho kilikuwa kinasema kuwa Ukristo ni lazima ulindwe dhidi ya Uislam.
[13] Kati ya mwaka 1888-1892 katika kutekeleza kifungu hicho kama
ilivyokubalika katia Mkutano wa Berlin, Imperial British East Africa Company
ilitumia nguvu za kisiasa na kijeshi kuulinda Ukristo katika Afrika ya
Mashariki.[14] Ombwe lililoachwa na elimu ya
Kiislam ikajazwa na elimu ya Kanisa chini ya usimamizi wa Waingereza. Kanisa
hivi sasa linaeneza uongo na propaganda kuwa lenyewe ndilo lililoweka msingi wa
kwanza wa elimu Tanganyika. Ukweli ni kuwa Wamisionari walifuata nyayo za madras
na walimu wa kwanza katika shule za misheni walikuwa Waislam ambao hawakusoma
katika shule za kanisa bali katika madras.[15] Kwa kipindi cha zaidi ya miaka mia moja Kanisa likaelekeza nguvu zake
katika katika kuwatayarisha raia ambao wengi wao walikuwa Wakristo, watakaokuwa
watiifu kwa Kanisa na serikali. Ni katika mtandao huu ndiyo Wakristo
wanaimiliki serikali na Chama Cha Mapinduzi na kuiamrisha ifanye linavyopenda
Kanisa, wakati Waislam na Uislam ukifanywa kama vitu visivyokuwa na maana
yoyote.
Hadi kufikia
mwaka wa 1960 Kanisa likawa taasisi kubwa inayomiliki mamilioni ya dola ya
misaada inayopokelewa kutoka wahisani na wafadhili walioko katika ulimwengu wa
Kikristo. Kanisa sasa hivi linahodhi mahospitali, misururu ya ndege binafsi,
viwanja vya ndege, makampuni ya uchapaji na mitambo ya kupiga chapa, stesheni
za radio na magazeti. Kanisa limekuwa na nguvu na udhibiti wa mambo kiasi
kwamba wakati mwingine watendaji, hasa Wakristo katika serikali na ndani ya
chama tawala CCM hawajui utii wao upo kwa nani, serikalini au katika
Kanisa? Ni katika kuchanganyikiwa huku
kwa watendaji wa serikali kuhusu uhusiano wao na Kanisa na serikali ndiko
kulikoamsha kutoaminiana kati ya Waislam na serikali mara tu baada ya uhuru
kupatikana. Serikali ikaonekana kama moja ya taasisi za Kanisa na Waislam
wakiwa ni watazamaji tu. Mara baada ya uhuru Kanisa likaangalia nafasi yake na
serikali mpya iliyokuwa madarakani. Wakati wa kudai uhuru Kanisa lilijiweka
mbali na siasa na ikaonekana kuwa Kanisa lilikuwa likiheshima ule mpaka kati ya
dini na siasa. Wakati ule mgongano kati ya Kanisa na serikali haukupata
kusikika hata kidogo. Baada ya uhuru kupatikana tu na serikali ikawa mikononi
mwa wananchi, Kanisa likaanza kusikika likisema kuwa lina haki na wajibu kuwa
na ushawishi ndani ya serikali, kuikosoa serikali na kuingooza pale inapoona
serikali haifanyi mambo sawa kwa matarajio yake. Katika msimamo huu mpya,
Kanisa likajipa fursa ya kuwa msemaji wa watu. Huu ulikuwa ni mwelekeo mpya
katika mambo ya siasa na utawala.
Katika Uislam
siasa na dini ni kitu kimoja. Vitu hivi viwili havitenganishwi. Lakini mwaka wa
1955 wakati wa siku za mwanzo kabisa za TANU, tuliona jinsi Waislam katika TANU
walivyoweza kukiogoza chama katika misingi ya kisekula na utaifa ili kulinda
umoja wa wananchi.. Kutochanganya dini na siasa ikawa moja ya maadili makuu ya
TANU. Kuanzia hapa ndipo sasa tunaweza kuelewa mapambano kati ya Waislam kwa
upande mmoja na serikali na Wakristo kwa upande wa pili yalivyokuja kugubika
Tanzania mara baada ya uhuru.
Uislam:
Itikadi ya Kupinga Ukoloni
Uislam siku
zote umekuwa kikwazo cha utawala wa kikoloni na kipingamizi kwa mamlaka yoyote
ambayo imejaribu kuwakandamiza Waislam. Kwa ajili hii basi, hakuna serikali
iliyokuwa madarakani, iwe ya wananchi au ya kikoloni ambayo imepata kuwa na
uelewano mwema na Uislam, hivyo basi Waislam wamekuwa daima wakipambana kulinda
dini yao na kupigania haki zao.
Ukristo
ulipingwa na Waislam tokea mwanzo. Katika kila pambano la silaha dhidi ya
ukoloni, Waislam walichukua nafasi hiyo kuwashambulia wamishionari na taasisi
zao.[16] Waislam waliwaona wamishionari na
wakoloni kama washirika wakishirikiana kupiga vita Uislam na kwa hiyo wote ni
maadui. Ukakamavu wa Uislam dhidi ya ukoloni na Ukristo una historia ndefu.
Ukristo ukawa kama kibaraka ukijikurubisha na kujinasibisha na ukoloni hata
Wakristo kupigana vita pamoja na wakoloni dhidi ya majeshi ya wazalendo. [17] Kuelewa hali ya Uislam wakati ule,
unahitaji kusoma barua iliyoandikwa na Chifu Songea bin Ruuf wakati alipokuwa
akikusanya nguvu za raia wake dhidi ya majeshi ya Wajerumani na huku akijaribu
kupata ushirika wa machifu wengine katika sehemu za kusini ya Tanganyika na
ng’ambo ya Mto Ruvuma katika Msumbiji. Barua hii aliyoandikiwa Sheikh, Sultan
Mataka bin Hamin Massaninga inasema:
Sultan Songea
bin Ruuf anasema: Kwa Sheikh Sultan Mataka bin Hamin Massaninga. Asalaam
Aleikum, Ninakuletea barua kupitia Kazembe. Tumepata amri kutoka kwa Mwenyezi
Mungu kuwa Wazungu lazima waondoke nchini. Tupo katika kupigananao hapa.
Naamini tumeshapatana muda mrefu, (kwa hiyo) niletee wanao, ili tufanye
ushirikiano. Nilitaka kukuletea mifugo kama zawadi, lakini sipo katika hali ya
kuweza kufanya hivyo, kwa kuwa vita ambavyo Mwenyezi Mungu amevitaka
vinaendelea. Niletee watumiaji bunduki mia moja, na niunge mkono katika
kulivamia Boma (Songea).
Ninakuletea
chupa ya Mtume Muhammad, ambayo ndani yake ipo nguvu ya kuwashinda Wazungu.
Usiwe na shaka nayo, ina uwezo mkubwa. Tutakapoliteka Boma (Songea), tutakwenda
kwenye vituo katika Nyasa pamoja, mimi na wewe. Hivi sasa tusahau ugomvi wetu
wa zamani.
Chupa hii, na
da’wa, imeletwa na Chinyalanyala mwenyewe, kiongozi wa vita. Ameleta vilevile
kombe, na anakupa salamu nyingi.
Endapo watu
wako watakuja, Chinyalanyala mwenyewe atafika na atakupa vitu vingi vilivyo
vitukufu.
Hassan bin
Isma’il anakusalimu.
Salam nyingi,
Kitu cha
kuangalia katika barua hii, nzuri kama ilivyo, ni kuwa inatiliwa shaka na
Becker, ambae msimamo wake ni kuwa chanzo cha barua hiyo ni cha kutatanisha.
Mkutano wa Kwanza wa Waislam, 1962
Baada ya uhuru
kupatikana mwaka 1961 Waislam waliamini kuwa hali yao ya baadae katika serikali
huru itakuwa nzuri. Mwaka 1962 ukaitishwa mkutano wa Waislam wa nchi nzima
kujadili nafasi ya Uislam katika Tanganyika huru. Taasisi zifuatazo zilihudhuria
mkutano huo: East African Muslim Welfare Society (EAMWS), Daawat Islamiyya,
Jamiatul Islamiya fi Tanganyika, Jamiatul Islamuyya ‘A’[19] na Muslim Education Union. Mkutano
ule ulikubaliana pamoja na mambo mengine umuhimu wa kuanzisha idara ya elimu
chini ya EAMWS. Waislam hawakusubiri serikali itimize ahadi yake ya kurekebisha
upogo uliokuwepo wa elimu kati ya Waislam na Waislam. Waislam walianzisha
mipango yao wenyewe ili isaidiane na juhudi ya serikali. Mipango ikatayarishwa
ya kujenga shule Tanganyika nzima na mwishowe kujenga Chuo Kikuu cha kwanza kwa
Waislam katika Afrika ya Mashariki. Mkutano ukamchagua Tewa Said Tewa waziri wa
serikali, mwanasiasa wa TAA na mmoja wa wale wazalendo kumi na saba
walioanzisha TANU kuwa mwenyekiti wa EAMWS kwa upande wa Tanganyika.
Huu ndiyo
ukawa mwanzo wa uadui kati ya Waislam na serikali ambayo ilikuwa mikononi mwa
Wakristo. Uelewano uliodumu wakati wa kudai uhuru ukaanza kutoweka na siasa
zikachukua sura mpya ya uhasama, kutoaminiana na kutafutana kati ya jamii hizi
mbili. Kisa cha hali hii mpya ikiwa ni sababu ya Waislam kutaka kuondoa hali ya
kikoloni iliyowakandamiza kwa miaka mingi. Waislam waliona kuwa hili lilikuwa
ni jambo lisilokuwa na pingamizi kufanyika. Uhuru ili uwe na maana ni lazima
Waislam wajitoe ndani ya unyonge waliogubikwa na wakoloni. Kwa upande wa
Wakristo hali hii ilisababisha hofu kuu nyoyoni mwao.
Pingamizi Katika Kuleta Mabadiliko Yatakayonufaisha Waislam
na Uislam
Uhuru
ulipopatikana kulikuwa na makundi makubwa mawili yaliyokuwa yanatawala siasa Tanganyika.
Kwanza kulikuwa na Waislam ambao tegemeo lao kubwa lilikuwa kuona ile hali yao
ya unyonge iliyodumu kipindi chote cha ukoloni ikitoweka. Nguvu ya pili ilikuwa
vyama vya wafanyakazi. Makundi haya yote yalikuwa na mategemeo makubwa kwa
serikali ya TANU kuwa itawapa haki zao bila ya matatizo yoyote. Pamoja na
makundi haya palikuwapo na vyama vya upinzani, AMNUT na Congress [20] ambavyo kwa kweli havikuwa na nguvu
yoyote ya kuweza kupambana na TANU. Miezi michache kabla ya uhuru, Nyerere
alitoa onyo ambalo dhahiri lilikuwa limeelekezwa kwa makundi haya. Mwezi Mei,
1961 Nyerere alionya kuwa hatosita kuwaweka kizuizini viongozi wa vyama vya
wafanyakazi, viongozi wa dini na wengineo endapo watakuwa tishio kwa serikali
yake. [21] Hapa ieleweke wazi kuwa viongozi wa
dini aliowakusudia Nyerere kuwaweka kizuizini hawakuwa viongozi wa kanisa, bali
masheikh[22]. Hawakuwa viongozi wa kanisa kwa
kuwa mpaka uhuru unapatikana makanisa yalikuwa yamejitenga na siasa kwa
ukamilifu. Huenda Nyerere alitoa onyo hilo kutokana na shutuma alizotoa
mpinzani wake rais wa Congress, Zuberi Mtemvu. Akiwahutubia wanafunzi wa Chuo
Kikuu Cha Karl Marx mjini Leipzig, Ujerumani ya Mashariki, Mtemvu alibashiri
kuwa kutolewa kwa uhuru wa Tanganyika kwa uongozi wa TANU, hautabadili chochote
kwa kuwa wanaoingia madarakani wameamua kushirikiana na walewale wanyonyaji wa
zamani na hii itavunja nguvu za wazalendo na matumaini yao. [23]
Haiwezekani
kuielewa ahadi ya Nyerere katika haki na usawa kwa raia wote kama alivyoahidi
wakati wa kudai uhuru, hadi usome hotuba yake aliyoitoa tarehe 10 Desemba, 1962
katika Bunge wakati Tanganyika inakua jamuhuri. Hotuba ya Nyerere ilijikita
kwenye matatizo ya upogo kati ya Waislam na Wakristo. Nyerere alifanya hivi
labda akijua kuwa ingawa yeye alikuwa Rais Mkatoliki lakini waliomuweka
madarakani kuitawala Tanganyika walikuwa Waislam. Nyerere alikuwa na haya ya
kusema:
Hakuna njia
nyepesi ya kuondoa tafauti baina ya raia wetu Waafrika na wasio Waafrika;
hakuna njia nyepesi ya kuondoa tofauti za elimu kati ya Wakristo na Waislam, au
baina ya wachache wenye elimu na wengi wa watu wetu wasio kuwa na elimu; hakuna
njia nyepesi ambayo Wamasai na Wagogo wanaweza wakalingana na Wahaya na
Wachagga na Wanyakyusa.[24]
Hii ilikuwa
kauli ya serikali ya kudhihirisha nia yake njema. Kauli hii ilikuwa ya kuwapa
matumaini na kuwahakikishia Waislam na wale wote walioathirika na dhulma ya
wakoloni, kuwa serikali ilikuwa inatambua shida zao na itachukua hatua zifaazo
kurekebisha hali hiyo. Wakati Nyerere anatoa kauli hii ya kutia moyo, serikali
iliyokuwa imejaa viongozi wa Kikristo na taasisi za Kikristo zilikuwa imejaa
hofu wakiogopa harakati za Waislam za kujiletea maendeleo zilizokuwa
zinatapakaa nchi nzima kwa kasi. Walifahamu fika nguvu na umoja wa Waislam
ukitumiwa vyema hapana shaka Waislam watakuja juu. Kwa viongozi wa Kikristo
waliokuwa wameshika madaraka ya serikali hii ilimaananisha kugawana madaraka
sawa na Waislam, kwao wao harakati hizi mpya ziliashiria kuanguka kwa himaya
yao katika madaraka kama viongozi.
Hii ilionekana
kama harakati za pili za Waislam, safari hii kuchukua serikali kutoka kwa
Wakristo. Harakati za kwanza zilikuwa zile za kumng’oa Mwingereza katika ardhi
ya Tanganyika. Bila ya kutegemea, serikali ikajikuta inakabiliana ana kwa ana
na na jumuiya ya Kiislam iliyokuwa na nguvu ambayo kwa dhahiri yake kila
Muislam alikuwa ni mwanachama, na ndani yake imejumuisha wana-TANU shupavu
pamoja na wapinzani wa TANU. Wakati huo huo Baraza la Wazee wa TANU katika
nafasi yake ya ushauri likawa linaishinikiza serikali ifanye mabadiliko haraka
kutokomeza mabaki ya ukoloni. Serikali ikaona harakati hizi ni sawasawa na
kuendesha nchi katika misingi ya Uislam. Baraza la Wazee wa TANU lilikuwa sasa
limejigeuza kutoka kundi dogo la wazalendo na kuwa kundi lililokuwa
likishinikiza serikali ndani ya TANU. Serikali ilikuwa ama ikubali matakwa ya
Waislam au ikatae na ipambane na upinzani kutoka kwao. Kuanzia hapa mambo
yakaanza kwenda kwa kasi ya kushangaza.
Tarehe 11
Machi, 1963, Kamati Kuu ya TANU iliyokutana Dar es Salaam ilipiga kura kuvunja
kamati ya wajumbe kumi na moja ya Baraza la Wazee wa TANU chini ya Mwenyekiti
wake Idd Tulio. Wazee walikusanyika katika ukumbi wa Arnautoglo na wakasomewa
uamuzi wa Kamati Kuu ya kulivunja Baraza la Wazee. Taarifa ilisema wazee hao ni
kero kwa sababu ‘dini na siasa vilikuwa vitu viwili tofauti na hawa wazee
walikuwa wanachanganya dini na siasa.’ [25] Hiki kilikuwa chombo cha ushauri
ambacho wajumbe wake wote walikuwa Waislam; chombo kilichokuwa ndani ya TANU
ambacho kilimuunga mkono Nyerere na TANU tangu siku za mwanzo kabisa, kwanza
chini ya uongozi wa Sheikh Suleiman Takadir na kisha chini ya Idd Tulio baada
ya kufukuzwa kwa Sheikh Takadir kutoka TANU. Wakati haya yote yakitendeka
Kanisa ambalo wakati wa kudai uhuru lilijiweka mbali na halikutoa msaada wowote
sasa likawa linanyemelea kujiingiza katika siasa likiwa na agenda yake:
kuwaweka viongozi Wakristo katika nafasi za uongozi na kuutoa nje ya uongozi
Waislam ambao Kanisa liliwaona hawana elimu.[26] Jumuiya za Kiislam kama Al Jamiatul
Islamiyya fi Tanganyika na EAMWS zilikuwa sasa zinapigwa vita na serikali ya
Nyerere kama vyombo ambavyo havikuwa na umuhimu wowote katika Tanganyika mpya.
Katika kumuhakikishia utiifu wao juu yake, Waislam walijitahidi mwisho wa uwezo
wao kuziweka taasisi zao kando na chuki za kidini dhidi ya Wakristo. [27] Juhudi hizi hazikuthaminiwa.
Serikali ilifanya juhudi za siri kuhakikisha kuwa jumuiya zote za Waislam
zinapigwa marufuku. [28]
Huu ndiyo
ukawa mwanzo wa kampeni za kufuta historia ya Uislam katika TANU na mwisho wa
Waislam kuwa na sauti katika siasa baada ya uhuru kupatikana. Baada ya
kupatikana kwa uhuru, ile nguvu ya Waislam iliyotumika kupambana na Waingereza
kuleta uhuru, ikaonekana haina maana yoyote na haifai kitu tena. Kuvunjwa kwa
Baraza la Wazee ndiyo ilikuwa kishiko cha mwisho cha Waislam katika TANU. Baada
ya hapo Kanisa lililokuwa pembeni wakati wa kudai uhuru sasa likajitokeza
waziwazi kuwapiga vita Waislam katika TANU. Katika kitendo ambacho kanisa
halikupata kufanya, Kanisa Katoliki Bukoba liliteua wagombea wake wenyewe
wapambane wa wagombea Waislam walioteuliwa na TANU kugombea nafasi katika
uchaguzi wa serikali za mitaa. Kanisa lilisema limeweka wagombea wake binafsi
kwa kuwa wana elimu kupita wagombea wa TANU Waislam. Kampeni kama hii
ilifanyika vilevile Kigoma. Hakuna ushahidi wowote unaoonyesha kuwa Nyerere,
serikali au TANU yenyewe ilichukua hatua zozote dhidi ya Kanisa kwa kuchanganya
‘dini na siasa’.
Mkutano wa Pili wa Waislam, 1963
Ulipoitishwa
Mkutano wa Pili wa Waislam Dar es Salaam matatizo haya mazito yaliwekwa kwenye
agenda ili yajadiliwe. Mkutano ule ulithibitisha bila wasiwasi wowote kuwa
kulikuwapo na njama za sirisiri ndani ya TANU kuhujumu Waislam na njama hizi
zikienda sambamba nchi nzima na kampeni dhidi ya Waislam na viongozi wa EAMWS.[29] Nyerere alialikwa kufunga mkutano
ule na Waislam wakamueleza masikitiko yao kwa hali ile iliyojitokeza. Nyerere
alizungumza kwa kirefu matatizo ya Waislam na kwa kiasi aliweza kutuliza mambo.
Lakini kulikuwa hapana shaka katika fikra za viongozi wa EAMWS kuwa kulikuwa na
njama zilizopangwa na Kanisa mahsusi kwa minajili ya kupiga vita Uislam na
Waislam, uongozi wa Wakristo katika TANU, serikali na Nyerere binafsi akitumika
kufanikisha azma hiyo. Uongozi wa Kikristo katika taasisi za umma sasa ukawa
unatumia nguvu za dola kulipa Kanisa madaraka ili liweze kudhibiti serikali na
TANU.
Tarehe 20
Januari, 1964 kulitokea maasi katika Tanganyika Rifles. Nyerere alirudishwa
madarakani na jeshi la Waingereza lililoletwa kumaliza maasi.[30] Baada ya mambo kutulia Nyerere akachukua
nafasi hiyo kuwaweka kizuizini viongozi wa vyama vya wafanyakazi na masheikh
maarufu katika Tanganyika. Kesi ya uhaini wa wanajeshi ilipofikishwa Mahakama
Kuu hapakuwa na ushahidi wowote ule kuwa masheikh walihusika kwa njia moja au
nyingine katika uasi wa Tanganyika Rifles. Uvumi uliokumba mji wa Dar es salaam
ni kuwa masheikh hao walikuwa wanapanga njama za kupindua serikali. Shutuma hii
kwa masheikh kwa hakika ilikuwa ni kiroja. Baada ya hapo, mwanazuoni maarufu,
Sharif Hussein Badawiy na mdogo wake Mwinyibaba, walipewa notisi ya kuondoka
nchini kama wahamiaji wasiotakiwa. Kilichofanya Shariff Badawiy afukuzwe nchini
ni kauli aliyotoa Mwinyibaba katika maulid. Akiwahutubia Waislam katika maulid
yale, Sheikh Abdallah Chaurembo alisema kuwa Waislam wanapashwa kuishukuru
serikali kwa kutoa ruhusa kwa Waislam kuondooka kazini mapema siku ya Ijumaa
ili wapate fursa ya kuswali swala ya Ijumaa. Ilikuwa ni kauli ya kawaida tu,
lakini kwa kuwa wakati ule tayari palikuwa na upasi kati ya Waislam na serikali
baadhi ya Waislam waliokuwapo pale waliona kama kwamba Sheikh Chaurembo alikuwa
akijikomba kwa serikali ili apate umaarufu wa bure na kwa ajili hiyo afaidike
kisiasa. Iliamuliwa kuwa Waislam lazima waijibu hotuba ya Sheikh Chaurembo
usiku ule ule bila ya kungoja.
Mwinyibaba
akisukumwa zaidi na hamasa za ujana, alipanda kwenye membar ile ile ambayo muda
mfupi uliopita Sheikh Chaurembo alihutubu. Mwinyibaba aliwaeleza Waislam kuwa
wao hawahitaji kumshukuru yeyote kwa ajili ya kutekeleza amri ya Mwenyezi
Mungu, vyovyote iwavyo sala ya Ijumaa ni fardh inayomuwajibikia kila Muislam na
hana khiyari ila kuitekeleza, serikali iwe imetoa ruhusa au vinginevyo. Sheikh
Abdallah Chaurembo alikuwa hapo mwanzoni mwanafunzi wa Sheikh Hassan bin Amir
na alikuwa chini ya Sheikh Hassan hadi ilipotokea mtafaruku baina yake na
mwalimu wake mwaka 1961. Chanzo cha mtafaruku ilikuwa ni kuhusu mambo ya akida
katika siasa za TANU. Kwa ajili hii ikabidi Sheikh Chaurembo ajiondoe kwa
sheikh na akajihusisha katika siasa hadi akachaguliwa kuwa mjumbe wa Kamati Kuu
ya TANU. Jibu kama lile alilotoa Mwinyibaba likaonekana kama ni kuonyesha
fedhuli kwa serikali na TANU. Siku ya pili yake serikali ikatoa amri Shariff
Hussein afukuzwe nchini pamoja na mdogo wake Mwinyibaba ingawa yeye Shariff Hussein
hakuwepo hata kwenye hafla ile ya maulid kwa kuwa alikuwa nje ya Dar es salaam.[31] Shariff Hussein na Mwinyibaba
ikabidi waondoke na kurudi kwao Kenya. Lakini ili ieleweke sababu ya kutiwa
kizuizini hawa masheikh inabidi turudi nyuma katika mkutano wa mwaka wa EAMWS
ukiofanyika mwaka 1963.
Jaribio la
mwanzo la Nyerere kutaka kuivunja EAMWS lilikuwa mwaka 1963. Lakini jaribio
hilo halikufanikiwa kwa sababu ya mpango uliopangwa na Mufti Sheikh Hassan bin
Amir na kutekelezwa na Bilali Rehani Waikela, katibu wa EAMWS Tabora. Mwaka huu
wa 1963 EAMWS ilifanya mkutano wake katika ukumbi wa Shule ya wasichana ya Aga
Khan. Wajumbe wa mkutano huo walipowasili mjini Dar es Salaam walikuta uvumi
kuwa wajumbe wa mkutano wa EAMWS watakamatwa na kuwekwa kizuizini. Chanzo cha
uvumi huu hakikufahamika lakini haikuwa vigumu kuhisi. Baada ya kuvunjwa kwa
Baraza la Wazee wa TANU mwaka ule ilikuwa wazi kuwa Nyerere alikuwa amewatupa
mkono washirika wake wa zamani na sasa alikuwa akitafuta wapya ili kujenga upya
msingi wake wa siasa. Kutokana na mambo yalivyokuwa yakienda ilikuwa ni dhahiri
washirika wake wapya hawatakuwa Waislam.
Katibu wa
EAMWS Tabora, Waikela alipowasili Dar es Salaam kuhudhuria mkutano aliitwa na
Sheikh Hassan bin Amir. Mufti Sheikh Hassan bin Amir mbele ya Mzee Ali
Comorian, alimfahamisha Waikela kuwa kulikuwa na njama zilizokuwa zikipikwa na
Nyerere kumuungamiza yeye na Tewa Said Tewa ili kuvunja EAMWS ipatikane nafasi
ya kuanzishwa jumuiya ya Kiislam ya Watanganyika itakayokuwa chini ya wanafiki.
Sheikh Hassan bin Amir alimwambia Waikela kuwa harakati za uhuru zilikuwa
zinatekwa nyara na Wakristo kwa manufaa ya makanisa yao. Sheikh Hassan
alimfahamisha Waikela kuwa ni lazima yeye afanye kila linalowezekana ili njama
za Nyerere zishindwe. Waikela alimuuliza Sheikh Hassan bin Amir kwa nini
amechaguliwa yeye kufanya kazi ile. Sheikh Hassan bin Amir alimuambia kuwa yeye
ana imani na uwezo wake. Baada ya maneno hayo Sheikh Hassan bin Amir alinyanyua
mikono yake juu na kumuombea dua Waikela. Nyerere alikuwa anamfahamu
Waikela kwa kuwa alikuwa muasisi wa TANU
na alikuwa ametoa mchango mkubwa katika kupigania uhuru.
Nchi nzima
hasa sehemu za Waislam kulikuwa mpango wa serikali wa kuwavunja Waislam nguvu
na kuwakatisha tamaa. Waikela, kama ilivyokuwa kwa viongozi wengine wa EAMWS
alikuwa anasuguana na Mkuu wa Mkoa wa Jimbo la Magharibi, Richard Wambura.
Kulikuwa na ujeuri kwa upande wa serikali walipokuwa wanashugulikia matatizo ya
Waislam, mbali na mategemeo ya Waislam waliyokuwanayo kabla ya uhuru. Subira ya
Waikela ilifikia kikomo pale Wambura alipowatukana Waislam katika mkutano wa
hadhara. Baada ya kuhutubia Wambura, Waikela alipanda jukwaani na akaikumbusha
serikali isiwe mwizi wa fadhila kwa kusahau jinsi Waislam walivyojitolea
muhanga katika kudai uhuru. Serikali ikachukulia hotuba ya Waikela kama usaliti
na yenye kuwashawishi Waislam wasiitii serikali. Ilikuwa katika hali hii
Waikela mwanachama shupavu wa TANU alijitoa kwenye chama na akaamua kutumia
nguvu zake kuwatumikia Waislam kupitia EAMWS. Ilikuwa wazi kuwa Nyerere alikuwa
na habari za msuguano kati ya serikali na Waislam kule Tabora na mtu ambae
alikuwa akihusika na msuguano huo.
Siku kabla ya
mkutano wa EAMWS, Nyerere aliwaalika wajumbe wa mkutano Government House kwa
chakula cha usiku. Hao waalikwa walikuwa wajumbe waliochaguliwa mahsusi.
Waikela hakuwa mmoja wa hao waalikwa. Nyerere alichukua nafasi ile kuwashauri
wajumbe wale waanzishe jumuiya ya Waislam wa Tanganyika ichukue nafasi ya
EAMWS. Wajumbe hawa walipoleta katika mkutano hoja ya kuanzisha jumuiya ya
Waislam wa Tanganyika, Waikela alisimama na kuipinga hoja ile. Alizungumza
vilevile kuhusu uadui wa serikali kwa Waislam na Uislam. Waikela alimaliza
hotuba yake kwa kutoa changamoto kwa wajumbe wamuite Nyerere kwenye ufunguzi wa mkutano ili aje awaeleze wajumbe msimamo wake
kuhusu kadhia hii ya chinichini baina ya serikali na Waislam.
Baada ya
kushindwa kwa hoja ya kuivunja EAMWS wajumbe wa mkutano ikaonekana kuwa
ingekuwa vyema Nyerere aitwe kufunga mkutano ule na asomewe makubaliano
yaliyofikiwa. Nyerere alifika kufunga ule mkutano na akakutana uso kwa uso na
Waikela, ambae alimsomea maazimio ya mkutano. Waikela alimfahamisha Nyerere
kuwa umoja kwa Waislam ni fardh – wajibu wa lazima. Ni kwenda kinyume na
maamrisho ya Allah kuwagawa watu. Baada ya utangulizi huu Waikela huku
akimnyooshea Nyerere kidole alieleza uadui unaoonyeshwa na serikali dhidi ya
Waislam. Waikela alimaliza hotuba yake kwa kitisho. Alimwambia Nyerere ikiwa
Waislam watamgeuka kupambanana yeye hatakuwa na uwezo wa kuwashinda. Nyerere
alitulia tuli pembeni mwa Rais wa Baraza la Tanganyika la EAMWS Tewa Said Tewa
akimsikiliza Waikela. Aliposimama kujibu hotuba ya Waikela Nyerere kwa upole
alisisitiza msimamo wa serikali wa kutoa haki na usawa kwa raia wake wote. Kwa
kiasi fulani Nyerere alikuwa amefanikiwa kupunguza joto kati ya Waislam na
serikali. Hotuba ya Waikela na ya Nyerere zikapewa umuhimu mkubwa katika radio.
Waislam wengi wakajitokeza stesheni ya gari moshi Tabora kuja kumpokea shujaa
Waikela. Alipewa heshima ile kwa kuwa na ujasiri wa kuweza kusimama kidete
dhidi ya wale waliodhani kuwa wanaweza kuwakalia Waislam vichwani. Nyerere
alihisi ameumbuka na hili lilimchoma moyo sana. Kuanzia hapa Nyerere
hakumtazama Sheikh Hassan bin Amir kwa jicho jema. Alingoja nafasi yake ili
alipize kisasi. Mwaka ukiofuata, tarehe 20 Januari, 1964 jeshi liliasi. Nyerere
alichukua fursa ile kuwatia kizuizini masheikh walioonekana wanapinga serikali
na viongozi wa vyama vya wafanyakazi. Waikela alikuwa mmoja wa wale
waliokamatwa na kuwekwa kizuizini. [32] Nyerere kwa wakati ule hakuwa na
nguvu ya kumgusa Mufti Sheikh Hassan bin Amir.
Wakati ule
mwaka wa 1963 shughuli za kueneza dini za EAMWS zilikuwa zikienda vizuri sana.
Tabligh ilikuwa chini ya Sheikh Amir bin Juma kutoka Tanga na Wakristo wengi walikuwa
wakirudi katika Uislam. [33] Tabligh ilikuwa ikiongozwa kutoka
kwa masheikh wa mikoa na wilaya. Fedha za kufanyia shughuli hizi zilikuwa
zikichangwa na Waislam wenyewe. Mufti Sheikh Hassan Bin Amir yeye alikuwa
akisomesha fikh, mantik, tauhid, na tafsir ya Qur’an katika misikiti
mbalimbali ya Dar es Salaam Wakati ule Katibu Mkuu wa EAMWS kwa Afrika ya
Mashariki alikuwa V.M. Nazarali.
Juhudi za
Kuanzisha Chuo Kikuu cha Kiislam Chini ya EAMWS, 1964
Mwezi Aprili
1964 ujumbe wa hali ya juu wa EAMWS ndani yake wakiwemo Sheikh Hassan bin Amir,
Sheikh Said Omari Abdallah, Tewa Said Tewa, Katibu wa EAMWS Abdul-Aziz Khaki na
mzee wa TANU Mzee Mwinjuma Mwinyikambi; Makisi Mbwana, Issa Mtambo, Omari
Muhaji na Saleh Masasi waliondoka kwenda ziara ya nchi za Kiislam kutafuta
msaada wa kujenga Chuo Kikuu cha Kiislam na kuanzisha uhusiano na nchi za
Kiislam. Gamal Abdel Nasser alifurahishwa sana na ujumbe wa Tanganyika kiasi
kwamba ingawa alikuwa katika matayarisho ya mapokezi ya Waziri Mkuu wa Urusi
Kruschev, na ingawa ujumbe wa EAMWS ulikuwa wa kidini zaidi kuliko wa
kiserikali, alikutana na ujumbe ule akaupatia ofisi, huduma za simu, na
makatibu muhtasi ili waweze kutayarisha mipango yao kwa serikali ya Misri bila
shida. Halikadhalika alimuagiza makamu wake Sharbasy afanye makubaliano na
EAMWS kwa niaba yake.
Serikali ya
Misri ilikubali kugharamia ujenzi wa chuo hicho. Mkataba wa makubaliano ukatiwa
sahihi mjini Cairo kati ya Tewa Said Tewa kwa niaba ya EAMWS na Makamu wa Rais
wa Misri, Sharbasy kwa niaba ya serikali yake. Serikali ya Misri iliahidi
kujenga Chuo Kikuu cha Kiislam ambacho kitamilikiwa na kuendeshwa na EAMWS.
Gharama ya mradi mzima uliuwa pauni milioni hamsini na tano za Ki-Misri. Baada
ya kukamilisha kazi ile ujumbe ule uliondoka Cairo kuelekea Makka kufanya ibada
ya hija. Baada ya kumaliza hija wajumbe wanne walirudi nyumbani na Tewa, Aziz
Khaki, Sayyid Omar Abdallah wakaendelea na safari kwenda Aman, Jordan ambako
walifanya mazungumzo na Mufti na Waziri wa Aukaf. Kutokea hapo ujumbe ulikwenda Kuwait ambako walikutana na Sheikh wa Kuwait kisha wakaenda Bhaghdad,
Iraq na kukutana na rais wake, Abdisalama Arifek. Kutoka hapo ujumbe ulielekea
Beirut, Lebabon ambako ulifanya mazungumzo na viongozi wa harakati za Kiislam.
Baada ya kutoka Beirut ujumbe ule ulirudi tena Cairo kwa ajili ya kukamilisha
makubaliano ya kujenga Chuo Kikuu. Tarehe 20 Mei, 1964 ujumbe ulirejea Dar es
Salaam na kupokelewa na viongozi wa EAMWS na Waislam kwa ujumla. Mkutano wa
Halmashauri Kuu ya EAMWS ukaitishwa na Tewa Said Tewa akatoa taarifa yake
kuhusu ujenzi wa Chuo Kikuu Cha Kiislam. Siku ya pili Tewa akaitisha mkutano wa
waandishi wa habari na kutoa habari za kufurahisha za kujengwa kwa Chuo Kikuu
Cha Kiislam kwa vyombo vya habari na kwa Waislam kwa ujumla.[34] Kwa mafanikio haya Tewa akawa
amejichimbia kaburi. Matokea haya yalijaza hofu kwa viongozi wa Kanisa. Kampeni
za chinichini dhidi ya Tewa binafsi na uongozi mzima wa EAMWS zilianza.
Mara baada ya
ujumbe wa EAMWS kurudi kutoka ziara yake, Nyerere alifanya mabadiliko katika baraza
la mawaziri na Tewa Said Tewa, Mwenyekiti wa EAMWS upande wa Tanzania akajikuta
nje ya serikali. Nyerere akamteua Tewa balozi wa Tanzania katika Jamuhuri ya
Watu wa China. Mwezi Januari, 1965 Tewa alikwenda China kuanza kazi yake mpya.
Inasemekana uteuzi wa wa Tewa kwenda China ulisababishwa na juhudi zake za
kutaka kuwaunganisha Waislam kuwa kitu kimoja chini ya jumuiya moja yenye
nguvu. Wakati ule ile mipango iliyopitishwa na mkutano wa Waislam mwaka 1962
ilikuwa ikitekelezwa vyema, shule zilikuwa zimejengwa Ilala, Kigogo na
Kurasini, Dar es Salaam; shule zilikuwa zimejengwa Ruvu na Maneromango. Shule
hii ya Maneromango ilikuwa na umuhimu wa pekee kwa sababu hii ndiyo ilikuwa
shule ya kwanza ya Waislam kujengwa Uzaramo. Shule za upili zilikuwa zikijengwa
Dar es Salaam, Kinondoni na Moshi, Kibohehe. EAMWS ilikuwa vilevile imetiliana
mkataba wa makubaliano na serikali ya Misri kuipa scholarship thelathini na
tano kila mwaka kwa wanafunzi wa Kiislam kusoma Misri. EAMWS ilikuwa imejenga
shule, misikiti, shule za ufundi na hosteli kwa ajili ya wanafunzi katika
sehemu nyingi za Afrika ya Mashariki. Kwa hakika EAMWS ilikuwa ikifanya mambo
ya maendeleo kwa Waislam.
Uganda
|
Tanzania
|
Kenya
|
|
Shule
|
77
|
70
|
28
|
Misikiti
|
67
|
53
|
29
|
Shule za Ufundi
|
3
|
-
|
-
|
Hosteli
|
1
|
-
|
-
|
Chanzo: Utafiti
Baada ya Tewa
kuondoka Bibi Titi Mohamed akachaguliwa kuwa makamu mwenyekiti wa tawi la EAMWS
la Tanzania ili kuongeza nguvu makao makuu kwa kuwa mwenyekiti hakuwepo.
Kutokuwepo kwa Tewa nchini kulileta ombwe ambalo ilibidi lijazwe. Ghafla
palizuka uvumi kuwa Sheikh Abdallah Chaurembo alikuwa achukue uongozi wa EAMWS.
Inasemekana nia yake ilikuwa ni kwanza kupata urais wa EAMWS na kisha
achaguliwe kuwa Mufti wa Tanzania. [35] Uvumi huu ulidumu kwa karibu mwaka
mzima hadi pale Tewa aliporudi kutoka Peking baada ya kujiuzulu ubalozi kuja
kugombea Uchaguzi Mkuu wa mwaka 1965. Aliporudi Tewa alihojiwa na waandishi wa
habari kuhusu uvumi ule na yeye jibu lake lilikuwa kuwa Muislam yeyote mwenye
sifa ya maadili mema ana haki ya kugombea nafasi yoyote katika uongozi wa
EAMWS. Neno alilolitumia Tewa katika kumueleza mtu ambaye angeweza kuwaongoza
Waislam lilikuwa takwa, neno zito la Kiarabu kueleza mtu mcha-mungu.
Nikuanzia
katika matukio haya ndipo tunaweza sasa kuanza kuchunguza jinsi Nyerere akiitumia
serikali livyoanza kuuhujumu umoja wa Waislam kwa kutumia njama, hujuma za
dhahiri na za kificho, magendo na kueneza uongo dhidi ya uongozi wa EAMWS,
ambao ulionekana ni tishio kwa utawala wake. Wakati ule serikali nzima ilikuwa
mikononi mwa Wakristo. Ukiwatoa Wazanzibari walioikuwa katika serikali ya
muungano – A.M. Maalim, Waziri wa Biashara na Viwanda; Aboud Jumbe, Waziri
Nchi; A.M. Babu, Waziri wa Ardhi, Makazi na Maji; Hasnu Makame, Waziri wa
Habari na Utalii; Rashid Kawawa ambae alikuwa mtu wa karibu sana na Nyerere, waziri Muislam katika baraza la
mawaziri kumi na tano alikuwa Said Ali Maswanya, Waziri wa Mambo ya Ndani. Hali
kama hii ya Wakristo kushika nyadhifa takriban zote za serikali ilikuja vipi?
Jibu la swali hili linapatikana katika historia ya Tanganyika wakati
wamisionari wa kwanza walipowasili nchini kuja ‘kulistaarabisha bara jeusi’ na
halikadhalika katika historia ya TANU .
Sura ya Pili
Uchochezi wa ‘Mgogoro’ wa BAKWATA
Kutokana na
katiba ya mwaka wa 1957 lengo kuu la EAMWS ilikuwa ni ‘kuutangaza Uislam katika
Afrika ya Mashariki’. EAMWS yenyewe ilikuwa ikijigamba kuwa uti wake wa mgongo
ilikuwa ni tabligh, yaani utangazaji wa dini. [37] Jumuiya hii iliyoanzishwa mwaka 1933
ilikuwa ya Waislam wa mataifa yote katika uanachama na katika uongozi wake.
Katika uhai wake wa miaka thelathini na tano EAMWS ilijiweka mbali sana na
siasa. Jumuiya hii ilishughulikia kuutetea na kuueneza Uislam katika Afrika ya
Mashariki. Lakini baada ya kutokea maasi ya Tanganyika Rifles mwaka 1964
yaliyopelekea viongozi wengi wa Kiislam kuwekwa kizuizini, EAMWS ikawa
imepoteza mwelekeo wake na kudhoofika. Baadhi ya matawi yaliyokuwa katika
majimbo yakafungwa kwa woga na kukosa viongozi thabiti na kwa matawi mengine
yalifungwa kwa sababu viongozi wake walkuwa wakichimbwa chinichini na serikali.
Waislam wengi walihisi vitisho vya serikali kwa hiyo waliogopa kuchukua uongozi
wa EAMWS. Wengi waliogopa kuitumikia EAMWS kwa kuwa walihisi ofisi za jumuiya
hiyo zilikuwa zikichukuliwa na serikali kama vituo vya upinzani dhidi yake. Kwa
zaidi ya miaka mitatu toka ule mkutano wa mwaka 1963, EAMWS haikuweza kufanya
mkutano wowote.
EAMWS
ilipokuja kuitisha mkutano wake wa mwaka mjini Arusha mwaka 1966 kikajitokeza
kikundi kutoka upande wa Tanzania kikidai EAMWS ijigawe, kila nchi iwe na
mamlaka yake na ijitegemee yenyewe, yaani Tanzania, Kenya na Uganda zote ziwe
mbalimbali. Kikundi hiki kilichokuwa kikidai utengano vilevile kikadai kuwa
katiba ya EAMWS nayo iwe ya ‘kizalendo’[38] Hii ilikuwa na maana kuwa uongozi
itabidi iifanyie katiba marekebisho ili kuiwezesha Tanzania kuwa huru ndani ya
EAMWS. Wajumbe waliokuwa wanaona mbali kutoka Tanzania na wengine kutoka Kenya
na Uganda, na kwa hakiaka mkutano mzima kwa ujumla walipinga kitendo hicho,
wakidai kuwa kwa kufanya hivyo Waislam wa Tanzania watakuwa wametengwa na umma
wa Kiislam wa Afrika ya Mashariki. Jambo hili likitokea, si tu litakuwa
limewadhoofisha Waislam wa Tanzania peke yao, bali Waislam wa Afrika ya
Mashariki nzima. Wajumbe wa Kenya na Uganda walikuwa wanatambua kuwa kulikuwa
na shinikizo kubwa kutoka serikali ya Tanzania kwa Watanzania kujitoa kutoka
EAMWS. Halikadhalika ilikuwa inafahamika kuwa wajumbe wa Tanzania walikuwa
wakifanya kazi chini ya shinikizo kali kutoka serikali ya Nyerere.
Haikuwa siri
sana kuwa baadhi ya viongozi wa EAMWS walikuwa kisirisiri wakiandamwa na
serikali. Lakini mkutano ule haukuzungumzia matatizo haya kwa kuwa hayo
yalichukuwaliwa kama matatizo ya ndani ya nchi. Hata hivyo kwa ule moyo wa
Kiislam wa kuhurumiana, wajumbe wa Kenya na Uganda kwa faragha walionyesha
masikitiko yao kwa Tewa kuhusu ile hali iliyokuwa ikiwakabili Waislam wa
Tanzania. Wajumbe walipokuwa wakiondoka kurejea makwao, ilikuwa wazi kuwa serikali
ya Tanzania ilikuwa ikiingilia kati EAMWS kiasi cha kuifanya jumuiya hiyo
ishindwe kufanya kazi yake vyema na kupitisha maamuzi yake. Hali hii
ilijidhihirisha wazi pale kwa kipindi kizima cha mkutano, makachero wa serikali
walikuwa wamejitokeza kwa wingi mjini Arusha.
Haukupita muda
ikadhihirika kuwa serikali ilikuwa imepania kuivunja EAMWS kwa kuwatumia
Waislam wachache walioteuliwa kwa kazi hiyo. Lengo likiwa ni kuanzisha taasisi
mpya ambayo serikali itaweza kuiamuru. Ieleweke hapa kuwa kama tulivyokwisha
eleza hapo nyuma, serikali nzima ya Tanzani ilikuwa mikononi mwa Wakristo na
watendaji hawa walikuwa wapo chini ya Kanisa. Hii ilikuwa na maana kuwa
kilichotakiwa kuwepo ilikuwa taasisi ya Kiislam ambayo Kanisa itaweza kuiamuru.
Hii ilikuwa ni jambo lazima lifanyike ili kuwadhibiti Waislam kama nguvu
inayoweza kuleta mabadiliko ya siasa. Baada ya kuelewa hali hii ndipo sasa
tunaweza kuuangalia kile kilichoitwa ‘mgogoro’ wa EAMWS ambao ulidumu kwa miezi
mitatu ya mwisho ya mwaka wa 1968.
Ilituweze
kuuelewa vyema kisa kizima cha ‘mgogoro’ ni muhimu kwanza kuelewa chanzo chake,
hadhi za wahusika wakuu na nafasi zao katika ‘mgogoro’ ule. Mwisho, ni muhimu
kuweka bayana na kuchambua nafasi ya Julius Nyerere, serikali yake, chama cha
TANU na vyombo vya dola katika ‘mgogoro’ ule. Hii itasaidia kuelewa kama kweli
ulikuwepo ‘mgogoro’ katika EAMWS, au ‘mgogoro’ ulibambikizwa na watu katika
TANU, serikali na ndani ya Waislam wenyewe ili kuwadhoofisha Waislam kwa nia ya
kuwa usije Uislam ukawa na nguvu katika Tanzania hivyo kuwawezesha Waislam
kushika madaraka ya nchi.
Mwaka wa 1967
Mwalimu Julius Nyerere alitangaza Azimio la Arusha hatua ambayo iliitia
Tanzania katika siasa ya ujamaa. Sera hii mpya ya uchumi ilipokelewa vyema na
wananchi. Mtu ambae hata alikuwa hajulikani, tena mwalimu wa shule ya msingi
akijulikana kwa jina la Adam Nasibu ambae alikuwa katibu wa Bukoba wa EAMWS,
alichukua nafasi hii kwa kuongoza maandamano hadi ofisi ya TANU ya Mkoa
kumuunga mkono Mwalimu Nyerere na sera yake mpya ya uchumi ya Azimio la Arusha.
Adam Nasibu inasemekana kuwa alisema ujamaa ni sawa na mafundisho ya Qur’an
Tukufu. Adam Nasibu hakuishia hapo alikwenda mbele zaidi na kutoa ‘miongozo kwa
viongozi wote wa Kiislam wa Bukoba akifafanua Azimio la Arusha’. [39] Wasiokuwa Waislam walimuona Adam
Nasibu kama Muislam mwenye mwamko mzuri wa kimaendeleo, na kwa kuwa yeye
alikuwa ni kiongozi wa EAMWS, kuunga kwake mkono Azimio la Arusha kulionekana
kama kitendo rasmi cha jumuiya hiyo kuunga mkono sera hiyo. Lakini kabla ya
yeye kufanya haya, hakuna mtu aliyemjua mwalimu huyu wa shule kama mwanasiasa
licha ya kuwa msomi mwenye uwezo wa
kuchambua mambo.
Katika hali ya
kawaida, uongozi wa EAMWS pale makao makuu Dar es Salaam ungelikasirishwa
kidogo na kitendo cha Adam Nasibu cha ushabiki wa siasa. Lakini uongozi wa
EAMWS haukumuonya kiongozi wake wa Bukoba kuhusu jambo lile ambalo dhahiri
halikuwa la kupendeza katika jumuiya. Bila shaka uongozi wa EAMWS ulichelea
kuwa kwa kufanya hivyo wangelionekana si uzalendo, hasa ukiichukulia jinsi
wananchi walivyohamasika na Azimio la Arusha. Hata hivyo Waislam siku zote
ndiyo waliokuwa mbele katika kuongoza siasa. Makao Makuu walibaki kimya kama
vile hakuna kilichotokea.
Tofauti na
mwaka wa 1963 wakati Nyerere alipojaribu kufanya mapinduzi dhidi ya uongozi wa
EAMWS, mwaka wa 1967 hali ya mambo yalikuwa yamebadilika sana yakimwendea
Nyerere vyema. Serikali ilikuwa imedhibiti vyombo vyote vya habari ukiondoa
gazeti la The Tanganyika Standard ambalo bado lilikuwa chini ya Lonrho.
Nyerere alikuwa amemuweka Martin Kiama kama mkurugenzi wa radio ya taifa, na
Benjamin Mkapa [40] kama mhariri wa magazeti mawili ya
TANU, The Nationalist na Uhuru. Adam Nasibu aliandikwa katika
magazeti na habari zake kutangazwa katika radio kwa ajili ya kitendo chake,
hasa kuhusu yale maneno aliyosema kuwa ujamaa ni sawa na mafundisho ya Qur’an.
Katika hali ya mambo kama yalivyokuwa wakati ule hasa jinsi uhasama
ilivyokuwapo baina ya serikali na Waislam, baadhi ya Waislam walimuona Adam
Nasibu kama kibaraka anaetafuta umaarufu wa bure kwa kujipendekeza kwa TANU,
Nyerere na serikali yake. Juu ya haya yote kile kitendo cha katibu wa Bukoba wa
EAMWS kitakuja kuwaathiri vibaya jumuiya hiyo na uongozi wake wote pamoja na
Mufti Sheikh Hassan Bin Amir.
Kwa wengine
Adam Nasibu alionekana kama mzalendo na Muislam mwenye ‘uoni wa mbali’. Kwa
ajili hii basi serikali ikamuoana kama kiongozi wa baadae ambayo ingeweza
kumtegemea wakati wa shida. Uongozi wa EAMWS makao makuu ukaonekana haupo
pamoja na wananchi, wala haujali shida zao na uko mbali sana na sera za
serikali. Lakini kwa hakika EAMWS kama taasisi ya dini isingeliweza kujitokeza
na kuunga mkono Azimio la Arusha kwa kuwa hayo yalikuwa mambo ya siasa. Kwa
kufanya hivyo ingelikuwa inakwenda kinyume na msimamo wake wa kutojiingiza
katika siasa. Kwa zaidi ya robo karne toka iasisiwe EAMWS ilikuwa imejiweka
mbali sana na mambo ya siasa ikishughulika na masuala ya Uislam tu. Hata hivyo
kuwa nje ya Azimio la Arusha kukaonekana kama kitendo cha kukosa uzalendo na
kutoa picha kuwa jumuiya hiyo ilikuwa haijali maendeleo na ustawi wa watu wa
Tanzania. Mambo yakawa yamevurugika zaidi kwa kuwa rais wa EAMWS, Tewa Said na
makamo wake Bibi Titi Mohamed walikuwa katika baraza la mawaziri la Nyerere na
wakapoteza nyadhifa zao za ubunge katika uchaguzi mkuu wa mwaka 1965. Kwa ajili hii basi serikali ikawa inaeneza
propaganda kuwa kwa kuwa Tewa na Bibi
Titi walikuwa katika uongozi wa juu wa EAMWS, walikuwa wanatumia nafasi zao
kujijengea himaya mpya kutoka kwa Waislam dhidi ya Nyerere. Viongozi hawa ikawa
lazima washughulikiwe na kuangamizwa. Mtu wa kufanya kazi hii hakuwa mwingine
ila Adam Nasibu katibu wa EAMWS Bukoba, mwalimu wa shule ya msingi ambae elimu
yake wala haikuwa kubwa. Adam Nasibu alikuwa tayari keshafanikiwa kufanya
mapinduzi dhidi ya rais wa EAMWS, Tewa Said Tewa. Kutokana na vitendo vyake
alikuwa ameidhihirishia serikali kuwa yeye angeweza kuwa mtumishi bora kwa dola
kuliko ule uongozi wa EAMWS uliokuwa pale makao makuu Dar es Salaam ambao
ulikuwa ukionekana umechoka.
Wakazi wa Dar
es Salaam kila mwaka walikuwa wakifanya maulidi katika viwanja vya Mnazi Mmoja
kuadhimisha kuzaliwa kwa Mtume Muhammad (SAW). Huu ndiyo toka asili ulikuwa
uwanja ambao TANU ilifanya mikutano yake yote wakati wa kupigani uhuru. Mwezi
Juni 1968 maulidi mbili katika usiku mmoja zilisomwa kuadhimisha kuzaliwa kwa
Mtume (SAW). Maulidi moja ilisomwa Mnazi
Mmoja na nyingine Ilala. Chanzo cha haya yote ni kuwepo kwa kutoelewana kati ya
viongozi wa Waislam waliokuwa wanajiona kuwa ni ‘wazalendo’ wafuasi wa TANU na
wale na wale viongozi wa EAMWS ambao kambi nyingine ilikuwa ikiwaona kama
wapinzani wa TANU. Yale maulidi yaliyosomwa Ilala yalihudhuriwa na viongozi wa
EAMWS na yalipata watu wengi na yakafana sana ukilinganisha na yale maulidi ya
Mnazi Mmoja, ya wafuasi wa TANU. Uongozi wa TANU ulitishika na hali hii
iliyokuwa ikijitokeza kwa maana ilikuwa inaonyesha kuwa chama kilikuwa
kinapoteza wafuasi ambao walikuwa
wakijiunga na kambi ya Tewa na Titi iliyokuwa ikisemekana ipo dhidi ya
Nyerere. [41]
Tarehe 17
Oktoba, 1968, Adam Nasibu akatokea tena katika magazeti lakini sasa hakuwa tena
mgeni machoni mwa watu, alikuwa anafahamika kama katibu mwenye hamasa za siasa
wa EAMWS kutoka Bukoba ambae aliunga mkono Azimio la Arusha na kutoa maelekezo
kwa viongozi wengine wa Kiislam akieleza vipengele vya azimio hilo. Adam Nasibu
alitangaza kupitia radio ya serikali na na magazeti ya TANU kuwa mkoa wake,
Bukoba unajitoa kutoka EAMWS.[42] Ghafla Adam Nasibu akawa mtu
mashuhuri wa kufahamika nchi nzima, magazeti ya TANU na radio ya serikali
ikaanza kumjenga haiba yake pamoja na kuutangaza kile kilichokuja kujulikan
kama ‘mgogoro’ wa Waislam. Magazeti ya TANU chini ya Benjamin Mkapa yakawa
yamepata habari ya kushabikia: ‘Radio ya serikali na magazeti ya TANU kwa
pamoja yanatoa habari kwa uzito wa hali ya juu kuhusu kuhusu kujitoa kwa Bukoba
katika EAMWS. Magazeti ya TANU yakiwa yamesheheza vichwa vya habari na maelezo
ya mgogoro na picha za Adam Nasibu zikipamba kurasa zake za mbele’. [43]
Ilikuwa baada
ya magazeti na radio kutangaza na kuandika habari hizo ndipo Waislam kwa mara
ya kwanza wakaja kutanabahi kuwa walikuwa wanakabiliwa na ‘mgogoro’ mkubwa wa
nchi nzima. Lakini matatizo yalikuwa yameanza hasa toka siku ile watu wa Dar es
Salaam waliposoma maulidi mbili mwezi wa Juni, 1968. Siku tano baadae, yaani
tarehe 22 Oktoba, Sheikh Juma Jambia mwanakamati wa halmashauri kuu ya EAMWS
kutoka Tanga na yeye akatangaza kuwa Tanga inajitoa katika EAMWS. [44] Mwenyekiti wa EAMWS Tewa Said Tewa
akamfahamisha Sheikh Jambia kuwa uamuzi wake ulikuwa ni uamuzi wa mtu mmoja.
Jibu la Sheikh Jambia lilikuwa ni kutoa taarifa kwa vyombo vya habari
kuvifahamisha uamuzi huo. Sheikh Jambia alitoa taarifa hiyo pamoja na mtu mmoja
liyefahamika wa jina la Abdi Matunga. Haukupita muda mrefu, Iringa nayo
ikatangaza kuwa inajitoa kutoka EAMWS.
Uongozi wa
EAMWS kwa haraka ukaitisha mkutano kujadili hali ile mpya iliyojitokeza. Vyombo
vile vya habari, Uhuru na The Nationalist ambavyo vilikuwa
vikitumikia wale waliokuwa wanaodai kujitenga na EAMWS, sasa vikawa havitaki
kutoa au kuandika habari za viongozi wa EAMWS ambao walikuwa wanapigania umoja
wa Waislam. Hapa ikawa ni wazi kuwa serikali ilikuwa inatumia vyombo vya
habari, yaani magazeti yaliyokuwa chini ya TANU na radio ya serikali kuwahujumu
Waislam na EAMWS. Uongozi wa EAMWS ulipokuja kutanabahi ni nani walikuwa nyuma
ya hujuma ile wakawa wamebaini hatari iliyokuwa ikiwakabili, kwa ajili hii basi
waliwageukia Waislam kutaka msaada wao.
Kile kikundi
kilichokuwa kikidai kujitenga kilitoa sababu nyingi za uamuzi wao huo. Lakini
katika sababu hizo zao zote kubwa zaidi ilikuwa katiba ya jumuiya ile ilikuwa
haipo sawa na uongozi wa nchi. Walidai kuwa katiba iwe ya Kitanzania na Aga
Khan asiwe patroni. Vilevile wakadai kuwa Katibu Mkuu wa jumuiya awe Mwafrika
Muislam. (Wakati ule katibu alikuwa Abdul Aziz Khaki, Muismaili na Mtanzania wa
asili ya Kihindi). Kikundi kile halikadhalika kilitaka kujua vyanzo vya misaada
kwa Waislam na misaada hiyo ilikuwa kitumikaje.[45] Dai lingine na hili likawa zito kwa
uongozi wa EAMWS lilikuwa kuwa ‘viongozi wa EAMWS wawe wale wanaoamini malengo
ya TANU, wale ambao wanapinga TANU hawafai kuwa viongozi wa Waislam wa
Tanzania.[46]
Madai haya yalifikishwa makao makuu ya EAMWS na Adam Nasibu, Muhammad
Zoharia na Hamisi Kayamba. Tewa Said Tewa akiongoza Kamati Kuu ya EAMWS
alijaribu kuzungumza na viongozi wale lakini hawakutaka maelewano ya aina
yoyote. Siku ya pili baada ya kutoa madai haya Adam Nasibu aliitisha mkutano wa
waandishi wa magazeti na ndipo akaeleza kuwa
Bukoba imejitoa EAMWS.
Uislam una
kanuni na sheria zake za msingi ambazo ndizo zinazowaongoza Waislam katika
maisha yao ya kila siku. Madai waliyotoa kile kikundi hayakuwa madai yenye
uzito mkubwa kiasi cha kusababisha farka kubwa kiasi kile kwa sababu madai yale
yote yangeliweza kujibiwa kwa urahisi kabisa. Kulikuwa na baadhi ya madai
ambayo yalikuwa hayajadiliki kwa sababu ya mafunzo ya msingi ya Uislam. Tatizo
la katiba lingeliweza kujadiliwa na kumalizwa katika vikao vya kawaida. Lakini
kuhoji rangi ya Muislam hilo halijadiliki kwa kuwa Uislam haubagui rangi ya mja
kwa kuwa kufanya hivyo kunapingana na ujumbe wa Uislam wa dini moja kwa watu wa
ulimwengu mzima. Kufanya hivyo ni kwenda kinyume na mafunzo ya Qur’an Tukufu.
Ilikuwa wazi
kuwa wale waliokuwa wanadai utengano katika EAMWS hawakuwa watu wajinga kiasi
cha kukosa kujua kuwa hayo waliyokuwa wakidai yalikuwa kinyume na Uislam. Kwa
kuwa walikuwa wanang’ang’ania kujitoa katika EAMWS, ilikuwa sasa kitu dhahiri
kuwa hiki kikundi cha Waislam waliojawa na ‘hamasa za kizalendo’ walikuwa na
mpango maalum uliokuwa ukisaidiwa na serikali wa kuvunja umoja wa umma wa
Kiislam ili Waislam wadhoofike na wawe hawana nguvu tena katika siasa. Hata
hivyo, tarehe 14 Novemba, 1968, Baraza la EAMWS la Tanzania liliitisha mkutano
wajumbe kutoa mikoa yote ya Tanzania kujadili ‘mgogoro’. Pamoja na
waliohudhuria ni wajumbe kutoka mikoa ambayo tayari ilikuwa imekwishajitenga na
EAMWS. Mkutano huu ulifanyika katika shule ya Kiislam ya Kinondoni.
Hapajatokea
katika historia ya Uislam Tanzania mkutano kama ule. Uongozi ulikuwa unaingia
katika chumba cha mkutano tayari umeshajeruhiwa vibaya sana na propaganda za
magazeti ya TANU na radio ya serikali. Katika moja ya shutuma ambazo zilikuwa
zikiandama uongozi wa EAMWS ilikuwa ni matumizi mabaya ya fedha za jumuiya.
Akifungua
mkutano ule Tewa aliwatahadharisha wajumbe kuwa makini katika lolote
watakaloamua kwa kuwa endapo wajumbe watashindwa kuafikiana basi matokeo yake
ni kuvunjika kwa EAMWS, umoja wa Waislam na mwisho ya miradi yote ya elimu
pamoja na ujenzi wa Chuo Kikuu.[47] Hisia kali zilitawala mkutano huu na
baadhi ya wajumbe wanawake walikuwa wakilia hasa pale baadhi ya wajumbe
walipokuwa wakitoa michango yao katika mjadala walipokuwa wakisoma aya za
Qur’an Tukufu na kueleza fadhila za kupigana jihad dhidi ya madhalimu na
wanafiki. Hisia hizi kali zilitokana na ukweli kuwa wajumbe walikuwa wanafahamu
kuwa wale wenzao waliokuwa wakidai kujitenga walikuwa wakitumikia Ibilis tu na
wala msimamo waliokuwanao haukuwa wao wala hawakuwa wanayafanya yale kwa
mapenzi ya Allah na Mtume wake. Mwenyekiti wa mkutano Tewa Said Tewa
aliahirisha mkutano hadi siku ya pili ili wajumbe wapoe na watoe mchango wakiwa
katika hali ya utulivu. Katika wajumbe ambao walisimama kidete kutetea umoja wa
Waislam walikuwa Sheikh Issa Mchowera kutoka Mtwara, Bilali Rehani Waikela,
Hassan Johari na Sheikh Abdallah Said kutoka Kigoma.
Mkutano
uliamua kuunda Tume ya Uchunguzi ya watu saba [48] kuchunguza chanzo cha ‘mgogoro’ na
kisha itoe taarifa. Mussa Kwikima kijana mwanasheria alichaguliwa kuwa katibu
wa tume ile ya uchunguzi. Wakati huo mikoa tisa ilikuwa tayari imeshajitenga na
EAMWS na magazeti ya TANU yakawa tayari yamejenga ‘mgogoro’ ule kufikia hali ya
kuonekana kuwa ni ‘mgogoro’ wa taifa zima ambao kila mtu anaweza kuuingilia na
kusema atakalo. Magazeti ya TANU yakawa yanaandika na kuchapisha mambo ya EAMWS
kama wanavyotaka, wakizidi kutia chumvi katika ugomvi ambao tayari ulikuwa
umeshaleta hofu na farka kubwa katika jamii. Inasemekana viongozi wengine wa
EAMWS walikuwa wanaambiwa wajitoe huku wameshikiwa bunduki. [49]
Pambano Kati ya Nyerere, Tewa na Bibi Titi, 1968
Ili tume ya
uchunguzi ya Waislam iweze kufanya kazi yake vyema na bila upendeleo, ilikuwa
lazima ile tume ya Waislam iiombe serikali izuie propaganda iliyokuwa
ikiendeshwa na wale waliokuwa wamejitenga na EAMWS, wakitumia jukwa la radio ya
serikali na magazeti ya TANU. Tume ya Waislam ilikutana na Waziri wa Habari na
Utangazaji, Hasnu Makame, ofisini kwake tarehe 20 Novemba, 1968, kujadili
tatizo lile. [50] Hii haukusaidia kitu. Propaganda
dhidi ya uongozi wa EAMWS iliendelea kwa nguvu zote. Mashambulizi kutoka pande
tatu yaliyopangwa vyema yalikuwa kazini. Benjamini Mkapa akitumia gazeti la Nationalist
ataandika habari yoyote ya Adam Nasibu, Martin Kiama akitumia Radio Tanzania
atatumia habari ile kama habari muhimu katika radio na habari hiyo itatangazwa
kutwa nzima huku ofisi ya rais ikiwa kimya kwa fitna ile. Lile kundi la
waliojitenga na umma wa Waislam Adam Nasibu akiwa kama msemaji wao mkuu wakawa
wakati mwingine kwa mastaajabu makubwa wakawa wanakiuka hata misingi ya akida
ya Tanzania, wakitoa madai ya ubaguzi a rangi, wakikazania lazima EAMWS
ivunjwe. Adam Nasibu alinukuliwa na The Nationalist akisema kuwa:
Waislam
lazima wafahamishwe kwa nini East African Muslim Welfare Society iwe na katiba
ambayo inaendana na mwelekeo wa nchi. Hatujui nafasi ya Aga Khan katika nchi
yetu na ndiyo maana tunamkataa. [51]
Lakini cha
kushangaza zaidi ilikuwa ule ukimya wa serikali kuhusu matakwa ya kundi la Adam
Nasibu lililokuwa likidai kuwa Waislam wachanganye dini na siasa katika suala
hili, wakati ilikuwa ikijulikana wazi kuwa kufanya hivyo ni mwiko mkubwa katika
siasa za Tanzania. Haya yote mbali, lile
la kushangaza hasa na kitu ambacho kilikuwa kigeni katika Tanzania ilikuwa yale
madai ya kuingiza ubaguzi wa rangi katika siasa za Tanzania. Ilikuwa
inastaajabisha kuona magazeti ya TANU yaliyokuwa na sifa ya kuheshima haki za
binadamu yakichapisha na kuzipa uzito wa hali ya juu habari za kundi dogo la
Waislam waliokuwa wanawalaumu Waislam wenzao wa Kiismailia kwa kutozaliwa weusi.
Miaka kumi iliyopita watu wa Tanganyika, Waislam wenyewe waliokuwa ndiyo
walioanzisha na kuijenga TANU, walipambana vikali dhidi ya siasa za kibaguzi za
Zuberi Mtemvu na chama chake cha African National Congress. Mtemvu alishindwa
na matokeo yake ikawa Tanganyika kuwa na serikali ya watu wote isiyobagua rangi
na ikitawala raia wa rangi zote kwa misingi ya haki. Kwa ajili hii nchi ikawa
haina msuguano kwa ajili ya ubaguzi wa rangi. Haya matokeo mapya yalikuwa
hayaendani na misingi ya TANU.
Ilipofikia hali
hii, rais wa EAMWS, Tewa Said Tewa na makamo wake Bibi Titi Mohamed, waliamua
kulipeleka suala hili kwa Juluis Nyerere, Rais wa Tanzania na mwenyekiti wa
TANU, chama tawala. Watu hawa walikuwa wakichekeana jino pembe. Lakini ili
tuelewa chanzo cha uadui huu inatulazimu turudi nyuma hadi mwaka wa 1963,
katika siku za mwanzo za uhuru, katika mkutano wa Halmashauri Kuu ya TANU [52] uliofanyika Ukumbi wa Karimjee.
Kama
ilivyokwishaelezwa hapo mwanzoni kuwa mwaka 1963 ulikuwa mwaka wa mambo mazito.
Ilikuwa ndiyo mwaka ambao Kanisa Katoliki liliteua wagombea wake wapambane na
wagombea wa TANU waliokuwa Waislam katika uchaguzi wa serikali za mitaa kule
Kigoma na Bukoba. Ulikuwa ndiyo mwaka ambao Rais wa TANU, Nyerere alipombana na
EAMWS kupitia Bilali Rehani Waikela. Mwaka wa 1963 ndiyo ulikuwa mwaka ambao
Halmashauri Kuu ya TANU ilivunja Baraza la Wazee wa TANU lililokuwa
limetawaliwa na Waislam kwa madai kuwa baraza hilo lilikuwa ‘likichanganya dini
na siasa’. Mwaka 1963 ulikuwa mwaka muhimu kwa Halmashauri Kuu ya TANU kwa
sababu ilikuwa mwaka ambao ilifanya maamuzi nyeti ya kidini. Mwaka ule Bibi
Titi na Nyerere walishambuliana kwa maneno ndani ya Halmashauri Kuu yA TANU
kuhusu jambo jingine tena la dini lililokuwa likihusu EAMWS.
Wanakamati
wawili wa Halmashauri Kuu ya TANU, Selemani Kitundu na Rajab Diwani, waliiomba
Halmashauri Kuu ya TANU imjadili Aga Khan na nafasi yake kama patroni wa EAMWS.
Kitundu na Diwani walidai kuwa wana habari Aga Khan anataka kuitawala
Tanganyika kupitia Waislam na EAMWS. Kwa ajili hii basi wakapendekeza EAMWS
ifungiwe. Nyerere aliwaunga mkono Selemani Kitundu na Rajab Diwani. Bibi Titi
akasimama kishujaa dhidi ya Diwani, Kitundu na Nyerere, akasema hakuna kati yao
aliyekuwa na haki ya kuifungia jumiaya yoyote ya Waislam. Kama walikuwepo watu
ndani ya EAMWS ambao walikuwa wanakwenda kinyume na sheria basi watu hao
wapelekwe mahakamani na sheria ichukue mkondo wake. Bibi Titi akaendelea na
kusema kuwa EAMWS imekuwepo kabla ya TANU na siku zote imekuwa ikitoa huduma
kwa Uislam. Inasemekana hasira zilipanda na kukawa na kutoleana maneno kati ya
Bibi Titi na Nyerere. Bibi Titi akamwambia Nyerere yeye hamuogopi yeyote ila
Allah.
Tuhuma zile
dhidi ya Aga Khan na EAMWS hazikuweza kuthibitishwa na Halmashauri Kuu ya TANU
ikaliacha jambo lile kwa wakati ule. Lakini Nyerere alikuwa amefedheheka.
Kuanzia hapo akajenga chuki dhidi ya Bibi Titi na kumweka Rajab Diwani na
Selemani Kitundu karibu yake. Katika Uchaguzi Mkuu wa mwaka 1965 Bibi Titi na
Tewa wakapoteza viti vyao kwa watu ambao walikuwa hata hawafahamiki – A.M.
Mtanga na Ramadhani Dollah. Iliaminika kuwa Nyerere alikuwa anahusika na
kuanguka kwa Bibi Titi na Tewa. Kuanzia hapo mambo yakawa dhahiri. Nyerere
alikuwa amewatangazia vita wote wawili, Bibi Titi na Tewa. Nyerere alikuwa sasa
ana imani kuwa wale maadui zake wawili walikuwa wamekwisha kisiasa. Lakini
kilichokuwa kkimuudhi Nyerere zaidi ilikuwa taarifa ambazo alikuwa akizipata
kuwa Tewa alikuwa akipewa mapokezi makubwa sana na Waislam katika ziara zake
huko mikoani kama rais wa EAMWS. [53]
Sasa mwaka wa
1968, Bibi Titi na Tewa walipokwenda kumuona Nyerere kuhusu jambo lililokuwa
linawahusu Waislam, Nyerere alikuwa amejitayarisha vyema. Kiwanuka ameueleza
mkutano huu vizuri sana:
…Viongozi
hawa wawili wa Waislam walimueleza Mwalimu masikitiko yao jinsi radio ya
serikali na magazeti ya TANU yalivyokuwa yakiandika habari kuhusu matatizo yale
ya Waislam. Walidai kuwa TANU ilikuwa ikichanganya dini na siasa. Waliokuwa
wakimtahadharisha kuhusu jambo hilo hawakuwa wengine ila marafiki zake wa zamani
na wa kutumainiwa, Tewa na Bibi Titi. Marafiki wa kutumainiwa kwa sababu
ilikuwa Titi aliyemuunga mkono Nyerere katika siku za mwanzo za TANU, pale
Suleiman Takadir – mmoja wa wazee wa TANU – aliposema kuwa TANU ilikuwa na
Ukristo kama Mwalimu na Rupia, rais na makamo wake walivyokuwa Wakristo. Yeye mwenyewe akiwa Muislam hasa, aliipatia
TANU ushindi kwa kuthibitisha kuwa Tanzania, Tanganyika kama ilivyokuwa
ikijulikana wakati ule, ilikuwa mbele, na Uislam unafuata nyuma. Leo, alikuwa
anazungumzia jambo ambalo yeye mwenyewe alilishinda katika miaka ya 1950. Jibu
walilopata kutoka kwa Mwalimu lilikuwa la kusisimua. Mpashaji wangu habari
anasema lilikuwa jibu la mkato. ‘Mmeamua kunipiga vita, jiandaeni.’ [54]
Mwalimu
Nyerere alikuwa anawaambia Tewa Said Tewa na Bibi Titi Mohamed uso kwa macho
wajiandae kwa kile kilichokuwa dhahiri: vita ya msalaba dhidi ya umoja wa
Waislam. Sheikh Suleiman Takadir aliyaona haya na aliiomba TANU toka mwaka wa
1958 pawepo na uhakika kuwa Wakristo ambao walikuwa wanapanda migongo ya
Waislam na kuchukua uongozi hawatakuja kuwafanyia uadui Waislam pale Waislam
watakapokuwa sasa wanataka kugawana madaraka ya kuongoza nchi sawa na Wakristo
baada ya uhuru. Tewa Said Tewa, muasisi wa TANU, waziri katika serikali ya
kwanza ya uhuru, balozi katika Jamuhuri ya watu wa China na Rais wa baraza la
Tanzania la EAMWS, pamoja na Bibi Titi, mwanamke aliowakusanya wanawake wote
nyuma ya Mwalimu Nyerere na TANU, walikuwa wakisemwa na Nyerere kama vile
watoto wadogo wa shule waliokuwa watukutu kwa sababu tu, walikuja kumfahamisha
Rais kuhusu kukiukwa kwa maadili ambayo ilihitaji yeye ashughulikie mara moja
na kutoa uamuzi.
Ulipofika
mwezi Oktoba, ‘mgogoro’ ukachukua mwelekeo mpya pale Makamo wa Rais wa
Tanzania, Abeid Amani Karume, alipoishambulia EAMWS kuwa ni chombo cha
unyonyaji. [55] Kutokea hapo Karume akawa anafanya
mashambulizi na kutoa shutuma kwa EAMWS, wakati mwingine akijaribu
kufafananisha uhusiano wa EAMWS na Waislam katika mtazamo wa Ki-Marxist, akidai
kuwa jumuiya ile kilikuwa ‘chombo cha makabaila wakubwa na kilikuwa chini yao
kikiwanyonya watu wa chini’. [56] Mgogoro ulipozidi kukua mashambulizi
yakahama sasa kutoka EAMWS na kuhamia kwenye mafunzo ya msingi katika Qur’an
Tukufu. Katika mkutano wa hadhara Zanzibar, Karume alitoa changamoto kwa
Muislam yeyote ajitokeze bila ya woga kupinga kauli zake mbili kuwa ‘Hakuna
tofauti kati ya Uislam na Ukristo’, na ‘Kufunga siyo lazima’.
Lakini juu ya
mashambulizi dhidi ya uongozi wa Waislam
kutoka serikalini, Nyerere alikuwa hana uwezo wa kumgusa Mufti Sheikh
Hassan bin Amir. [57] Sheikh Hassan bin Amir alikuwa na
nguvu sana kiasi cha kwamba si Nyerere au yeyote yule kuweza kumgusa kwa wakati
ule. Sheikh Hassan alikuwa kwenye siasa kabla ya vijana waliokuwa katika TANU
na nafasi yake katika umma wa Kiislam na uzalendo wake ulikuwa hauna shaka.
Sheikh Hassan bin Amir aliingizwa TAA kwa mara ya kwanza mwaka 1950 na
Abdulwahid Sykes akiwa mwanakamati katika Kamati ndogo ya siasa ya TAA. Kwa
ajili hii basi, akawa mmoja wa wale waliotia sahihi ile memoranda iliyotayarishwa
na TAA kwenda kwa Gavana wa Tanganyika, Edward Twining kuhusu mabadiliko ya
katiba ya Tanganyika. TANU ilipoasisiwa, Sheikh Hassan bin Amir alikuwa
akikiwakatia watu kadi za TANU msikitini huku akidarsisha. Baadhi ya wanachama
shupavu wa TANU ambao Sheikh Hassan bin Amir aliwaingiza katika TANU ni Sheikh
Mussa Rehani ambae alipewa kadi yake ndani ya msikiti Kigoma. Wakati Nyerere
alipokuja TAA Dar es Salaam mwaka 1953, alimkuta Sheikh Hassan bin Amir
mwenyeji katika siasa. Baada ya uhuru Sheikh Hassan bin Amir alijiuzulu siasa,
kutokana na kauli yake alisema kuwa, ili awatumikie Waislam vyema.
Nyerere
alifahamu fika kuwa haitakuwa rahisi kwake kumweka Sheikh Hassan bin Amir
kizuizini kama alivyofanya kwa Waislam wengine. Sheikh Hassan bin Amir alikuwa
ndiyo Mufti wa Tanganyika na Zanzibar na kwa ajili hii alikuwa na hadhi kubwa
katika umma wa Waislam. Halikadhalika haikuwa rahisi kwa yoyote kumkiuka Sheikh
Hassan bin Amir na kuchukua uongozi wa Waislam.
Mkutano wa Taifa wa ‘Waislam’, 1968
Hadi kufikia
juma la kwanza la mwezi wa Desemba, mikoa mitatu kati ya kumi na saba ilikuwa
tayari imeshajitenga kutoka EAMWS. Kile kikundi cha Adam Nasibu kikaunda kamati
kwa ushirikiano na Kamati ya Maulidi ya Dar es Salaam, Adam Nasib akiwa katibu
na Sheikh Abdallah Chaurembo mwenyekiti. Kamati hii ikaitisha mkutano Ukumbi wa
Arnatouglo tarehe 3 Desemba, 1968 kujadilia ‘mgogoro’. Aliyetumiwa kutoa
tangazo lile alikuwa katibu wa Kamati ya Maulidi na Swala ya Iddi, Y. Osman.
Kundi la Adam Nasib lilikuwa na mchanganyiko wa watu waliokuwa wanaungwa mkono
na serikali Adam Nasib akiwa kiongozi, halikadhalika kulikuwa na Waislam
waliokuwa na nafasi katika TANU kama Sheikh Abdallah Chaurembo na Juma Sued
kiongozi wa TANU kutoka Bukoba. Ilikuwa wazi kuwa serikali ilikuwa
inamtayarisha Sheikh Abdallah Chaurembo kuchukua nafasi ya mwalimu wake na mtu
aliyemfikisha pale alipo, Sheikh Hassan bin Amir. Ikawa sasa lazima Sheikh
Hassan bin Amir aondolewe na kupelekwa Zanzibar ili lile kundi la serikali
chini ya Adam Nasibu liweze kuchukua uongozi wa Waislam bila ya kipingamizi
chochote.
Wakati wa
vurugu hizi Kamati Kuu ya TANU ilikuwa inafanya kikao chake Tanga. Sheikh
Kassim Juma, [58] Adam Nasibu, Omari Muhaji, Sheikh
Abdallah Chaurembo na Saleh Masasi [59] walipanda ndege hadi Tanga kwenda
kushauriana na Kamati Kuu ya TANU jinsi ya kumaliza ‘mgogoro’ wa Waislam. Ujumbe huu ulikwenda Tanga kuonana na Nyerere
huku ukiwa na orodha ya Waislam ambao kile kikundi cha Adam Nasibu walikuwa
wanataka serikali wakamatwe na kutiwa kizuizini ili msuguano upate kumalizika.
Dossa Aziz aliona Nyerere akipewa karatasi wakati kikao kikiendelea lakini
hakufahamu ujumbe uliokuwamo ndani ya karatasi ile hadi hapo baadae. Alikuja
kutambua habari za karatasi ile baada ya majuma mawili kupita wakati alipofatwa
na jamaa yake mmoja na kumuomba aingilie kati ili rafiki yake aliyetiwa
kizuizini na Nyerere aachiwe kutoka Jela ya Ukonga. Nyerere alipofahamishwa
habari zile na Dossa, alisema kuwa yeye hakufahamu kuwa rafiki yake Dossa
alikuwa katika orodha ile ambayo kwa umuhimu wa jambo lile ilibidi aletewe
Tanga wakati wa mkutano wa Kamati Kuu. Kwa kejeli Nyerere akamwambia Dossa kuwa
yeye huwa hachukuwi tabu ya kusoma majina ya watu anaowaweka kizuizini kwa kuwa
anawaamini wale wanaofanya kazi ya kumletea majina yale.
Inspekta
Jenerali wa Polisi, Hamza Aziz, mdogo wake Dossa alipopokea amri kutoka kwa
rais kupitia Waziri wa Mambo ya Ndani kuwa amkamate Sheikh Hassan bin Amir,
hakuweza kuamini masikio yake. Alitaka afahamishwe sababu za kutaka kukamatwa
Mufti – kiongozi wa juu kabisa katika safu ya uongozi wa Waislam katika
Tanzania. Alipoambiwa kuwa sababu ni kuwa anaihujumu serikali, Hamza Aziz
alimwambia Waziri wa Mambo ya Ndani kuwa huenda kuna makosa katika amri ile.
Alimfahamisha waziri kuwa yeye binafsi alikuwa anamfahamu mzee yule toka yeye
Hamza alipokuwa mtoto mdogo. Akimfahamu Sheikh Hassan bin Amir kama mwalimu na
mtu aliyeshiriki katika ukombozi wa Tanganyika.
Msimamo wake heshima na hadhi yake mbele ya Waislam ipo juu kabisa.
Inspekta Jenerali wa Polisi alimwambia waziri kuwa haitawezekana kwake yeye
kutii amri ile kwa sababu yeye haamini kuwa tuhuma zile dhidi ya Mufti Sheikh
Hassan bin Amir ni za kweli. Nyerere alifahamishwa na Waziri wa Mambo ya Ndani
kuwa Inspekta Generali wa Polisi, Hamza Aziz amekataa kutii amri yake ya
kumkamata Mufti. Nyerere alitoa amri kwa Usalama wa Taifa kumkamata Sheikh
Hassan bin Amir. Hii ilikuwa ni kinyume na utaratibu kwa kuwa Usalama wa Taifa
hawana mamlaka ya kukamata watu.
Usiku wa
manane siku hiyo hiyo Sheikh Hassan bin Amir alikamatwa na makachero wa Usalama
wa Taifa akapelekwa uwanja wa ndege na kurudishwa Zanzibar. [60] Inaelekea kulikuwa na mpango
uliokuwa umetayarishwa kabla ya serikali ya Mapinduzi Zanzibar kumpokea Sheikh
Hassan bin Amir. Inasemekana mara kadhaa Karume alipata kumueleza Sheikh Hassan
bin Amir kuwa Nyerere alikuwa hamtaki nchini kwake na akawa anamshauri arudi
nyumbani Zanzibar. Sheikh Hassan alikataa ushauri ule hadi alipokamatwa na
kurudishwa kwa nguvu. Karume alimpa Sheikh Hassan bin Amir hadhi zote
alizostahili kama ulamaa na akamruhusu kuendesha madras. Lakini Zanzibar
ilikuwa imebadilika.Mapinduzi ya mwaka 1964 yalikuwa yameingiza katika Zanzibar
fikra potofu zilizokuwa zinapinga Uislam. Karume mwenyewe alikuwa ametoa amri
ya kuchoma vitabu vyote vya dini. Nakala za Qur’an Tukufu zilichomwa moto
pamoja na taka za mji. Muslim Academy chuo kilichokuwa kikisomesha masomo ya
dini kilifungwa. Mashine za kuchapa kwa lugha ya Kiarabu zikatupwa kutoka
Government Press. [61] Maulama wengi na wanafunzi wa Sheikh
Hassan bin Amir walikuwa wamekimbia Zanzibar kwenda kuishi uhamishoni. Zanzibar
haikuwa tena kitovu cha elimu na maarifa ya Kiislam. Sheikh Hassan bin Amir
akawa sasa mfungwa katika nchi yake mwenyewe kwa kuwa hakuwa na ruhusa ya
kuondoka visiwani hapo na kurejea Tanzania bara. Mara baada ya kukamatwa kwa
Sheikh Hassan bin Amir, Adam Nasibu akatangaza kufanyika kwa mkutano ambao
ulikuja kujulikana kama Mkutano wa Waislam wa Taifa. Mkutano ambao ilitangazwa
utafanyika Iringa kuanzia tarehe 12-15 Desemba, 1968. Agenda kuu ya mkutano ule
ilikuwa kujadili katiba kwa ajili ya jumuiya mpya ya Waislam.
Baada ya
kukamatwa kwa Sheikh Hassan Bin Amir Tewa Said Tewa gazeti moja la
Kiingerezalilimfuata ili afanye mazungumzo nalo. Tewa alimfahamisha mwandishi
kuwa kulikuwa na hofu juu ya maendeleo yanayofanywa na Waislam na mikutano
mikubwa ya Waislam iliyokuwa ikifanyika nchi nzima.[62] Waislam waliokuwa na vyeo katika
serikali walikataa kabisa kuisaidia Tume
ya Kikwima kwa njia yeyote wakidai kuwa kufanya hivyo ni sawasawa na
kuchanganya dini na siasa. Waislam hawa walikaa pembeni kama watazamaji huku
Nyerere kwa taratibu akivunja uongozi wa EAMWS na kutayarisha watu wake kuwaongoza Waislam.
Kundi la Adam Nasibu lilikataa kukutana na Tume ya Kwikima. Maulamaa wa Kiislam
ambao walikuwa na hadhi na uwezo wa kuleta sulhu katika sakata ile hawakuweza
kufanya hivyo kwa kuwa walikuwa wanajua fika kuwa aliyekuwa akivunja EAMWS
hakuwa Adam Nasibu, yeye na wenzake walikuwa wakitumiwa tu. Kundi la Adam
Nasibu lilikuwa halitaki chochote ila EAMWS ivunjwe na badala yake iundwe
jumuiya itakayokuwa chini ya kivuli cha serekali. [63] Vilevile kukawa na uvumi kuwa
Muislam yeyote ambae atakaejejihusisha na shughuli za EAMWS atawekwa kizuizini
na serekali. Tume ya Kikwima haukuweza kupuuza vitisho hivyo kwa sababu
serekali ilishawahi kuwaweka vizuizini masheikh.
Tume ya
Kwikima ilikuwa inafahamu lile kundi la Adam Nasibu halikuwa na nguvu wala
uwezo wa kuivunja EAMWS. Kufuatia kutangazwa kwa mkutano wa Iringa wa kundi la
Adam Nasibu, Tume ya Kwikima ilitoa taarifa yake tarehe 11 Desemba – siku moja
kabla ya mkutano wa Iringa kuanza. [64] Taarifa ambayo ilitolewa kwa Waislam
wote, iliitisha mkutano mkuu wa EAMWS ambao ulikuwa ufanyike mwezi Februari
mwaka unaofuata kujadili na kutoa uamuzi wa mwisho kuhusu ‘mgogoro’. [65] Tarehe ya mkutano ilibadilishwa hapo
baadae na kuwa Januari kutokana na umuhimu wa ‘mgogoro’ uliokuwa ukikabili
EAMWS. Gazeti la TANU baada ya kusoma taarifa ya Kwikima iliamua kutoa maoni
yake kuhusu taarifa ile kwa kusema kuwa haikuwa sawa.[66] Huu ulikuwa mpango uliosukwa mapema
kuonyesha kuwa uongozi wa EAMWS ulikuwa na ubadhirifu. Juma lile lile Aga Khan
ambae ndiye aliyekuwa akishambuliwa na kundi la Adam Nasibu, baada ya kutambua
kuwa EAMWS isingeweza kamwe kuokolewa, akiwa Paris, Ufaransa alijiuzulu nafasi
yake kama patron wa EAMWS.[67]
Wakati Tume ya
Waislam inasubiri mawazo ya Waislam sasa kundi la Adam Nasibu wakijionesha wazi
kuwa serikali na TANU ilikuwa nyuma yao, lilikutana kwa ajili ya kile
walichokiita Mkutano wa Waislam wa Taifa ulioanza tarehe 13 Desemba, 1968.
Serikali ikifanya kazi nyuma ya pazia ilijitahidi sana kuhakikisha kuwa mkutano
ule unafanikiwa. Serikali ndiyo iliyotoa fedha za kufanyia mkutano ule, ukatoa
vyombo vyake vya habari kwa ajili ya kuutangaza vizuri na ukatoa ulinzi kwa
wajumbe wote. [68]
Wajumbe
waliohudhuria mkutano ule walikuwa kama mia mbili.Mkutano huu ulihudhuriwa na
Waislam waliokuwa na vyeo katika serikali na TANU, Waislam waliokuwa wakuu wa
wilaya na mikoa na Waislam wenyeviti wa TANU. Waislam wote wenye majina
walialikwa, pamoja na Waislam waliokuwa katika halmashauri kuu ya TANU na
baadhi ya wajumbe wa mkutano walitoka Zanzibar. Ulikuwa mkutano wa wanasiasa
Waislam ambao ukitoa majina yao walikuwa hawana chochote katika harakati za
Uislam isipokuwa majina yao. Lakini uzito wa mkutano huu ulitokana hasa na kuwa
ulikuwa mkutano ambao ulitawaliwa na Waislam waliokuwa hawapendezi mbele ya
macho ya umma wa Kiislam. Ni ukweli usioweza kupingika kuwa kama mkutano ule
ungelikuwa hasa umetayarishwa kwa ajili ya kumtumikia Allah, ni wazi
ungehudhuriwa na Waislam wa kweli na wenye historia ya unyenyekevu na mapenzi
kwa dini yao. Waislam wa sifa hizi hawakuwepo katika mkutano ule ukimtoa Sheikh
Mohamed Ramia wa Bagamoyo na wengine wachache ambao kwa kutotambua mambo
waliitika mwito. Mkutano ulifunguliwa na Karume na kufungwa na Kawawa. Katika
hotuba yake ya ufunguzi Karume alisema maneno haya:
Dini haiwezi
kuwa nje ya siasa kwa sababu siasa ndiyo damu inayoipa jamii uhai wake. Wakati
wa ukoloni wananchi na daini zao zilikuwa chini ya utawala wa wageni. Hivi sasa
watu wamevua mabaki ya ukoloni pamoja na kutawaliwa kwa misingi ya dini.
Kuanzaia sasa uongozi wa dini lazima ukwe chini ya wananchi wenyewe bila ya
kuongozwa na kiongozi kutoka nje.[69]
Mkutano wa Iringa
ulipitisha katiba ya jumuiya mpya ya Waislam, katiba ambayo ilikuwa sawasawa na
katiba ya TANU. Hivi ndivyo BAKWATA ilivyoundwa. BAKWATA ikamchagua Saleh
Masasi, Muislam tajiri na ambae alikuwa kama mwenyekiti wa mkutano ule kuwa
Mwenyekiti wa Taifa na Adam Nasibu akawa Katibu Msaidizi. Nafasi zote za juu
katika BAKWATA kama ilivyotegemewa zilichukuliwa na kundi la Adam Nasibu, kundi ambalo toka mwanzo
lilikuwa likidai kuvunjwa kwa EAMWS. Uongozi wa BAKWATA uliomba serikali
itambue jumuiya hiyo mara moja na ipige marufuku EAMWS kama jumuiya isiyo
halali na mali zake zizuiwe. BAKWATA ilitoa maazimio kadha lakini azimio namba
nne ndilo hasa linafaa kuelezwa. Azimio hilo liliomba serikali, TANU na ASP
kuwatazama na kufanya uchunguzi wa kina kwa viongozi wote wa EAMWS, hasa Rais,
Makamo wa Rais, Katibu wao na baadhi ya viongozi wa mikoa na wilaya ambao wana
chuki na hii jumuiya mpya.[70] Uongozi wa BAKWATA katika ushindi
wao hawakutaka salama na mawaelewano na Waislam wenzao katika EAMWS wala
kuwaonea huruma kama Uislam unavyofundisha, bali ulitaka chama na serikali
uwaandame, hasa wale waliokuwa viongozi.
Baada ya
kuundwa BAKWATA, ili kuondoa wasiwasi na kuwarudishia imani Waislam, Katibu wa
Tume ya Waislam, Mussa Kwikima alitoa taarifa iliyosema:
Hakuna anaeweza
kutishia kuwepo kwa EAMWS isipokuwa wanachama wake, sheria na serikali, lakini
si watu binafsi…hata ikiwa mikoa yote kumi na saba ikijitoa haitamaananisha
kuwa jumiya imekufa kwa kuwa kuwepo kwake hakutokani na kuwepo kwa mikoa hiyo
kama wanachama isipokuwa kuwepo kwa wanachama wake, Waislam.[71]
Wakati
ilipotoka taarifa hii BAKWATA ilikuwa bado haijaandikishwa rasmi na Msajili wa
Vyama. Kisheria ilikuwa haiwezekani kwa kundi la Adam Nasibu kuunda jumiya mpya
iliyokuwa na malengo sawa na jumuiya ambayo tayari ishaandikishwa. Kwa muda wa
siku tatu BAKWATA na EAMWS zikawepo kwa wakati mmoja. Ilionekana kama kwamba
EAMWS itashinda vitimbi vya serikali na vya kundi la Adam Nasibu.
Tarehe 19
Desemba, 1968 serikali kama vile imegutushwa na taarifa ya Kwikima, iliipa
BAKWATA Cerificate of Exemption na kuifungia EAMWS.[72] Waziri wa Mambo ya Ndani Said Ali Maswanya
kwa niaba ya serikali alitoa taarifa fupi:
Waziri wa
Mambo ya Ndani kwa kuamriwa na Rais anatangaza kuwa tawi la Tanzania la East
African Muslim Welfare Society na Baraza la Tanzania la la East African Muslim
Welfare Society ni jumuiya zisizotambulika kisheria chini ya kifungu 6 (i) cha
Sheria ya Vyama.[73]
Kwa tangazo
hilo la Rais wa Tanzania, Julus Nyerere, Waislam walinyimwa nafasi ya kukutana
na kuzungumza kuhusu tatizo ambalo kwa kweli liliwahisu Waislam peke yao. Kwa
ajili hii basi Waislam walinyimwa nafasi ya kujadili na kulitolea uamuzi tatizo hilo.
Viongozi wa
EAMWS waliitwa mbele ya Kabidhi Wasii ambae ndiye alikuwa amekabidhiwa na
serikali jukumu la kusimamia shughuli za kufunga rasmi shughuli za EAMWS.
Viongozi walifahamishwa kuwa chini ya sheria ya vyama mali zote za EAMWS
zitauzwa na madeni yatalipwa kutokana na fedha hizo na fedha zitakazobaki
watapewa wanachama. Serikali ilikuwa haiwezi kufanya kama sheria ilivyokuwa
imeelekeza. Ilikuwa jambo zito sana kwa serikali ya Nyerere kuonekana
anasimamia kuuzwa kwa mali za Waislam. Viongozi wa EAMWS walipoitwa kwa Kabidhi
Wasii mara ya pili walifahamishwa kuwa serikali imebadilisha mawazo yake
kutekeleza amri kama sheria inavyosema kwa ajili hiyo basi imefanya mabadiliko
ya sheria ya vyama ambayo yanaiwezesha sasa kutoa mali ya EAMWS na kukabidhi
BAKWATA. Hivi ndivyo mali za EAMWS zilivyochukuliwa na kupewa BAKWATA bila ya
ridhaa ya Waislam wenyewe. Hivi ndivyo shule zote zilizojengwa na EAMWS pamoja
na mradi wa Chuo Kikuu cha Kiislam kilipoanguka katika mikono ya kundi la Adam
Nasibu. BAKWATA haikuwa na uwezo wa kuendesha mipango yoyote na taratibu shule
na miradi yote ya elimu ikafifia na mwishowe kufa kabisa. Hivi ndivyo
halikadhalika moto wa Waislam uliowashwa kwa kupatikana kwa uhuru waliopigania
hadi ukapatikana ulivyokufa. Moto huu ulikuja ukawaka tena, lakini hiki ni kisa
kingine. Insha Allah Mwenyezi Mungu akipenda tutakuja kukieleza.
Huu ndiyo ukawa
mwisho wa kile kilichokuwa kikijulikana kama mgogoro wa Waislam ulivyomalizika.
Mgogoro ambao ulianza pale mwalimu wa shule ya msingi asiyefahamika na yeyote
alipofanya maandamano katika mitaa ya Bukoba akimuunga mkono Julius Nyerere na
Azimio lake la Arusha na ukaishia kwa mwalimu huyu akiwa na nafasi juu katika
jumuiya ya Kiislam ambayo ilikuwa ikichukiza machoni mwa Waislam. Mwalimu huyu
ambae sasa amekuwa Makamu Katibu Mkuu wa BAKWATA alianza kazi yake kwa
kuwashutua Waislam. Katika mkutano wa waandishi wa habari Adam Nasibu aliiomba
TANU na ASP kujikinga na watu wanaohujumu umoja wa nchi kupitia dini.
Akaendelea na kusema kuwa BAKWATA ni sawa na Baraza la Kikristo la Tanzania. [74] Kwa kuwa Waislam walinyimwa fursa ya
kujadili “mgogoro’ hivi sasa kilichobaki na dhana tu, kuwa nini kingelitokea
endapo wangeliruhusiwa kufanya mkutano ule ulioitishwa na EAMWS. Waislam wa
Bukoba ambao ilitaarifiwa kuwa walifanya maandamano kuunga mkono Azimio la
Arusha hawakutayarisha maandamano ya kuunga mkono BAKWATA. Dar es Salaam na
katika miji mingi ya Tanzania, neno BAKWATA halina tofauti na tusi. Kumuita
Muislam kuwa yeye ni mwanachama wa BAKWATA ni sawa na kumuita Mkristo mfuasi wa
Yuda Iscariot, aliyemsaliti Yesu kwa vipande thelathini vya fedha.
Mjumbe mmoja
wa Tume ya Waislam inastahili kuelezwa habari zake – Mussa Kwikima. Mussa
Kwikima mwaka 1968 alikuwa ameteuliwa kuwa jaji na Rais Nyerere. Yeye ndiye
hasa alikuwa nguvu kuu katika tume ya Waislam. Wakati alipojitolea kuisaidia
tume katika kupambana na kundi la Adam Nasibu, Waikela alimuonya kuhusu hatari
ambayo itamkabili yeye mwenyewe binafsi na kazi yake. Kwikima alijibu kuwa
umoja wa Waislam ni muhimu kuliko maslahi yake binafsi. Ilipoundwa BAKWATA na
hapo kuwa ndiyo mwisho wa ‘mgogoro’, Kwikima alihamishwa kutoka Dar es Salaam
na kupelekwa Mwanza kama Hakimu Mkazai na Rais Nyerere akamvua madaraka ya
ujaji wake. [75]
Kilichobakia
baada ya kuvunjika kwa EAMWS ilikuwa ni kujaribu kuiweka BAKWATA katika mikoa
kama jumuiya inayowakilisha Waislam wote wa Tanzania Bara. Mwaka mzima wa 1969
Adam Nasibu na kamati ya watu wanne walitembea katika mikoa wakiahidi msaada wa
fedha kwa katibu yeyote wa zamani wa EAMWS ambae atashirikiana na BAKWATA makao
makuu kuisaidia kufungua ofisi katika mkoa wake. Waislam waliipuuza BAKWATA.
Tabora ambayo
haikujitoa katika EAMWS, serikali iliwaruhusu Adam Nasibu na kikundi chake
kufanya mkutano wa hadhara. Kabla Adam Nasibu hajahutubia Waislam, Maulid
Kivuruga mmoja wa wakongwe wa African Association na muasisi wa TANU Tabora,
alipanda jukwaani kwa niaba ya Waislam wa Tabora na kuweka sharti kuwa Waislam
watakuwa tayari kumsikiliza Adam Nasibu endapo Waikela mjumbe wa Tume ya
Waislam iliyokuwa ikitafuta sulhu na yeye ataruhusiwa na serikali kuwahutubia
Waislam ili aeleze upande wa pili wa kisa kile. Kivuruga alisema kuwa Waislam
wanaomba sharti hili likubaliwe kwa sababu katika Uislam panapotokea mgogoro
basi mpatanishi ni lazima asikilize pande zote mbili. Sharti hili lilikataliwa
na BAKWATA na serikali. Palepale mbele ya waheshimiwa wa serikali na viongozi
wa BAKWATA, Waislam wakaanza kuzomea huku wakitawanyika wakipiga takbir
na wengine wakiitikia Allahu Akbar.
Siku chache
baada ya tukio hili Waikela aliitwa na Mkurugenzi wa Upelelezi wa Jinai
kusailiwa kwa nini anaipinga BAKWATA. Wakiwa ndani ya chumba cha Tabora Hotel,
Geoffrey Sawaya, Mkrugenzi wa C.I.D, alimpiga maswali Waikela na kutaka kujua
kwa nini yeye hayuko tayari kushirikiana na serikali kuipa nguvu na kuieneza
BAKWATA. Sawaya akatoa hongo ya shilingi elfu arobaini kwa Waikela ili asaidie
kuimarisha BAKWATA. Waikela kama istizai alimuuliza Sawaya kama fedha zile
zilikuwa zimetoka bait mal. Waikela alikataa kupokea hongo ile. Sawaya
akamtisha lakini Waikela hakutishika. Waikela aliwekwa ndani ya chumba kile
akiulizwa maswali kwa kiasi cha saa nne na kisha akaamrishwa kuweka sahihi yake
katika makaratasi fulani. Hili alilifanya. Waikela hakufuatwa tena na serikali.
Ingawa kulikuwepo na juhudi za chinichini za kuipinga BAKWATA, juhudi hizi
hazikushinda kwa kuwa BAKWATA iliweza kufungua matawi yake nchi nzima pamoja na
Tabora. Wapo baadhi ya viongozi ambao hawakuweza kuhimili vishawishi vya
kupokea ile hongo ya serikali na kwa ajili hii walishirikiana na serikali hivyo
kuwezesha ofisi za BAKWATA kufunguliwa, hata kama zipo pale kwa jina tu.
Kuangushwa kwa EAMWS kulisababishwa na watu watatu ambao wao ndiyo walikuwa
mstari wa mbele kabisa – Adam Nasibu, Sheikh Kassim Juma na Abdallah Chaurembo[76] – na njama hii ikaungwa mkono na
Rashid Kawawa na Abeid Amani Karume. Mkono wa Julius Nyerere na Kanisa Katoliki
katika njama hii haukuonekana kabisa kama ilivyo kawaida katika njama zote za
kupiga vita Uislam na Waislam Tanzania. [77]
Uchambuzi Kuhusu Dhulma
Tasnifu ya
Kiwanuka toka ilipochapishwa mwaka 1973 imesimama kama ndiyo ukweli kwa yale
yaliyotokea katika ‘mgogoro’ wa Waislam. Msimamo wa Kiwanuka ni kuwa Nyerere na
serikali ilikuwa imefanya sawa kwa yale yaliyofanyika ili kudumisha umoja wa
taifa la Tanzania. Yeye anaunga mkono dhana ya kuwa siasa na dini
zisichanganywe. Vitu hivi viwili lazima vitenganishwe. Kami ilivyokuwa katika
maandishi mengi kuhusu historia ya siasa ya Tanganyika, tasnifu imeshindwa
kabisa kuunganisha mchango wa Waislam katika kuleta umoja wa Waafrika wa
Tanganyika wakati wa kudai uhuru na kwa ajili hii tasnifu imeshindwa kueleza
mategemeo ya Waislam katika Tanganyika huru. Tasnifu ya Kiwanuka haielezi ni
vipi hawa Wakristo ambao wameshika madaraka katika siasa nyanja nyingine jinsi
walivyoyapata na nini msingi wa madaraka hayo. Kiwanuka katika tasnifu yake
anawaonyesha Waislam wakiwa katika mapambano na serikali na haonyeshi nafasi ya
vyombo vya dola katika mfarakano huo. Kama angelikuwa anaielewa historia ya
uhuru wa Tanganyika asingeshindwa kujua sababu za Waislam kupambana na serikali
ya Tanganyika huru iliyokuwa imehodhiwa na Wakristo. Halikadhalika angelijua
sababu kwa nini serikali ilikuwa inataka sana kuwa na jumuiya ya Waislam ambayo
ingekuwa na mamlaka nayo na kuiamrisha kama ilivyokuwa katika taasisi nyingine
za umma kama vyama wafanyakazi. Kama Waislam wangekuwa hawataki umoja wa
wananchi wangemuunga mkono Sheikh Suleiman Takadir mwaka 1958 alipompinga
Nyerere na AMNUT mwaka 1959. Walichokuwa wanakidai Waislam ilikuwa ni fursa
sawa kati ya Waislam na Wakristo katika kugawana madaraka ya kuendesha nchi na
kuwepo kwa fursa sawa katika kutoa elimu. Huku si kuchanganya dini na siasa.
Huku ni kutafuta haki ili taifa lijingengeke katika misingi hiyo.
Mwaka 1963
walimu Wakristo Bukoba wakiungwa mmkono na Kanisa Katoliki, waliwapinga
wagombea Waislam walioteuliwa na TANU katika uchaguzi wa serikali za mitaa.
Wagombea Waislam walishindwa katika uchaguzi ule. Kanisa lilikuwa limechanganya
dini na siasa kwa kuwapinga Waislam wasichaguliwe kushiriki katika kuongoza
nchi. Hakuna taarifa zozote zinazoonyesha kama serikali ya Nyerere ilichukua
hatua yoyote dhidi ya Kanisa au dhidi ya wale wagombea Wakatoliki. Lakini
Waislam walikamatwa na kuwekwa kizuizini kwa kukataa utawala wa Kikristo katika
TANU – chama ambacho Waislam walikiianzisha na kukijenga ili kiondoe dhulma.
Halamshauri Kuu ya Taifa TANU ilifuta katika TANU Baraza la Wazee wa TANU
lililokuwa na wajumbe Waislam watupu kwa kile kilichoitwa ‘kuchanganya dini na
siasa’.
Kanisa
Katoliki Bukoba lilikosa ujanja kwa hiyo njama zake zikaweza kugundulika
mapema. Nguvu mpya dhidi ya Uislam na Waislam ilitumia ujanja na mbinu za hali
ya juu na hivyo ikafanikiwa kuihujumu EAMWS na kuiweka BAKWATA kuwaongoza
Waislam. Vipi serikali ambayo sifa yake ni kupinga ubaguzi wa rangi na kutetea
umoja wa kitaifa, itawaruhusu kikundi kisichozidi watu watano kutumia magazeti
ya TANU- The Nationalist, Uhuru, Radio Tanzania, polisi na Usalama wa Taifa,
vyombo vilivyo chini ya vya dola kuamrisha utengano wa watu na kueneza siasa za
ubaguzi wa rangi. Vipi itaundwa jumuiya
ya Waislam ambayo licha kuwa haina ridhaa ya Waislam wenyewe vilevile haina
ulamaa hata mmoja ndani ya uongozi wake. BAKWATA haikuundwa kwa maslahi ya
kumtumikia Allah. Uongozi wa Kikristo uliokuwa madarakani ulikuwa na hofu ya
hali yake ya baadae huku wakikabiliana na Waislam walio huru chini ya jumuiya
yao wenyewe iliyo huru na mbali na serikali na Kanisa.
Kwa kuwa
serikali haikuonyesha dalili zozote za kutaka kuleta fursa sawa kwa wote katika
elimu na kugawana madaraka, ikijizatiti katika kuiacha dhulma ya kikoloni
iendelee, ilikuwa wazi awamu ya pili ya harakati itaanzishwa dhidi ya serikali
iliyohodhiwa na Wakristo kama vile Waislam walivyopambana na udhalimu wa
Kikristo ndani ya ukoloni wa Waingereza. Dalili zilikuwa wazi kuwa harakati
zilikuwa zimeenza na hazitakuwa kupitia TANU kwa sababu ndani ya TANU Waislam
walikuwa wameshaanza kupigwa vita. Harakati hizi za pili zilikuwa ziwe chini ya
umoja wa Waislam wote. Hii ilisababisha hofu kuu kwa serikali na kwa ajili ya
woga ule ikawa imejiweka tayari kujikinga na jambo kama hilo lisitokee. Kwa
ajili hii serikali ikawa inavamia kila Muislam aliyedhaniwa ni tishio kwa
Kanisa. Ni katika hofu hii ndiyo maana hata historia ya kweli ya uhuru wa
Tanganyika inaogopwa kuandikwa. Hii ni moja ya njia ambayo serikali inadhani
inaweza kujikinga dhidi ya hisia za Waislam.
Wakati kundi
lililojitenga kutoka EAMWS huku likiungwa mkono na serikali, likimshutumu Aga
Khan kwa kuwa Muasia, hakuna aliyethubutu kuonyesha kidole kwa taasisi za
Kikristo katika Tanzania zinazoongozwa na Wazungu na kufadhiliwa na mataifa
kadhaa ya Ulaya. Hakuna aliyethubutu kuonyesha kidole kuelekeza kwa Kanisa
Katoliki ambalo lina uwakilishi wa kibalozi wa Papa nchini Tanzania. Kwa kuwa
inafahamika kuwa Kanisa Katoliki linalazimisha utiifu kwa Kanisa kutoka kwa
waumini wake, na kwa kuwa Kanisa lina mawakala wake katika TANU na utumishi wa
serikali, ingelikuwa ni Ukristo ambao
ungehatarisha usalama wa nchi na wala si Uislam. Wakati Nyerere
anawadhoofisha Waislam kwa hila za wagawe uwatawale, Wakristo walikuwa wanazidi
kupata nguvu kila kukicha.
Hadi ilipofika
mwaka wa 1970 vumbi la ‘mgogoro’ wa EAMWS likawa limetulia. Mwaka huo Nyerere
alihudhuria semina kwa ajili ya dini na viongozi wa siasa. Semina hii kwa
ujanja ilitayarishwa na Tanzania Episcopal Conference kamati ya juu kabisa ya
Kanisa Katoliki inayotunga sera zote za Kanisa. Katika semina ile kwa mara ya
kwanza hadharani Nyerere alizungumza kuhusu TANU na sura yake ya dini. Nyerere
alisema ‘Chama chetu, TANU, hakina dini. Ni chama cha siasa tu na hakuna
mipango au makubaliano na dini maalum’.[78] Maneno haya yanaweza kuwa na maana
moja tu, nayo ni kuwa TANU jinsi miaka ilivyokuwa inapita, imepoteza taswira
yake ya Uislam. Kuanzia mwaka 1954 TANU ilikuwa na dini na dini ya TANU ilikuwa
Uislam. Historia ya TANU na harakati za kudai uhuru wa Tanganyika ndiyo shahidi
wa ukewli huu. Juu ya haya yote, Waislam wanakataa kudhalilishwa na serikali na
Kanisa. Waislam hawajaacha harakati za kupambana na serikali na Kanisa kwa njia
mbalimbali ambazo serikali inadai ni ‘kashfa na matusi’ kwa Ukristo. Serikali
imeshindwa kutuliza hasira za Waislam dhidi yake na dhidi ya Kanisa. Sababu ni
kuwa wakati umebadilika. Waislam wamepoteza imani na serikali. Waislam
hawaamini kuwa serikali haina dini. Waislam wametambua kuwa wanadhalilishwa na
kunyimwa haki kwa kuwa serikali ni ya Wakristo. Salama yao na dini yao kama
ilivyokuwa wakati wa ukoloni, ipo katika kuondoa dhulma inayotawala nchi kwa
kuwa hivi sasa Ukristo umechukua nafasi ya ukoloni.
Sura ya Tatu
Kusalitiwa kwa Maadili
Tarehe 5 Novemba,
1985 kabla hajastaafu urais, Nyerere aliwahutubia wazee wa Dar es Salaam.
Hotuba hii ilijaa simanzi, Nyerere akikumbuka jinsi Waislam walivyompokea Dar
es Salaam kwa mapenzi makubwa ingawa yeye alikuwa Mkristo. Wazee hawa wengi wao
walikuwa wanachama wa zamani wa TANU waliomuunga mkono Nyerere wakati wa kudai
uhuru. Nyerere aliusifia mchango wa Waislam katika kipindi kile kigumu cha
kudai uhuru. Nyerere alisema kuwa upogo katika elimu uliorithiwa na serikali
yake kutoka kwa Waingereza baina ya Waislam na Wakristo yeye ameuondosha katika
kipindi cha utawala wake:
Waislam
wametupa nafasi kupitia sera yetu ya elimu, kurekebisha upogo. Sasa nipo katika
hali ya kufarahisha kwa kuwa wakati mwingine sielewi kama Mbunge mpya, Waziri,
au Katibu Mkuu katika wizara zetu za serikali, ni Muislam au Mkristo au hana
dini labda pale jina lake la kwanza linapotoa utambulisho. Na hata hivyo hiyo
siyo njia ya kuaminika kutoa utambulisho wa dini kwa kuwa tuna Wakristo wenye
majina ya Kiislam, na Waislam wenye majina ya Kikristo. Kuvumiliana huku nyie
ndiyo sababu; nilichofanya mimi ni kuzungumzia maadili haya kwa niaba yenu.[79]
Hotuba hii
ilikuwa ya ulaghai. Ukweli ni kuwa miongo mitatu baada ya uhuru Waislam
hawajanufaika chochote wako katika hali ile ile aliyowaacha wakoloni au mbaya
zaidi. Sivalon amefichua kuwa Kanisa
limeweza kujenga himaya yake ambayo inahodhi asilimia sabini na tano za viti
katika Bunge la Tanzania. Kati ya viti hivyo asilimia sabini vipo mikononi mwa
Wakatoliki na vilivyobaki vimegawika kati ya Waislam na Wakristo wa madhehebu
nyingine.[80] Baada ya kupatikana uhuru, Kanisa
lilipohisi wasiwasi, limeweza kwa urahisi kabisa kuwazuia na kuwadhibiti
Waislam. Serikali imeweza kutumia nguvu iliyokuwanayo katika kudhibiti siasa
kuzuia harakati za Waislam kudai fursa
sawa na Wakristo katika kugawana madaraka katika serikali. Kanisa limehakikisha
kuwa kupinduliwa kwa ukoloni si kizingiti kwa Ukristo, ingawa ingetegemewa kuwa
Kanisa lingedhirika kwa kuanguka kwa ukoloni. Katika miaka yake zaidi ya mia
moja, Kanisa lilikuwa limestarehe kama muokozi wa nafsi na watu wenyewe. Kanisa
lilikuwa salama na halikupambana na msukosuko wowote kutoka kwa serikali kwa
kuwa lilikuwa Kanisa ndilo lilishika hatamu ya serikali.
Baada ya
kueleza hayo yote ni muhimu sasa kuangalia jinsi ukereketwa wa Kikristo
unavyofanya kazi katika serikali na jinsi kazi hiyo inavyoathiri Uislam. Wizara
ya Elimu inachukuliwa kama mfano kwa sababu ya umuhimu wake katika jamii.
Katika wizara hii, inaweza kuonekana kwa uwazi kabisa jinsi Ukristo unavyofanya
kazi na jinsi udini ulivyoshamiri katika kugawa nafasi muhimu kati ya Waislam
na Wakristo. Ilikuwa katika wizara hii katika historia ya Tanzania ndipo kwa
mara ya kwanza waziri Muislam alipochaguliwa kuongoza wizara, Kanisa
likaingilia kati waziwazi kumpiga waziri vita na kuhoji nafasi nyingine za juu
ambazo zilipewa Waislam. Serikali haikuweza kupingana na Kanisa na waziri huyo,
marehemu Profesa Kighoma Ali Malima aliondoshwa katika wizara hiyo.
Mwaka 1987
Profesa Malima aliteuliwa kuwa Waziri wa Elimu akiwa Muislam wa kwanza kushika
nafasi hiyo. Mawaziri wanane waliopita walikuwa Wakristo. Kulikuwa na
malalamiko kutoka kwa Waislam kuwa wizara hiyo imegeuzwa jimbo la Wakristo,
hasa pale padri alipoteuliwa na Julius Nyerere kuongoza wizara hiyo. Profesa
Malima aliposhika wizara hiyo aliona upo umuhimu wa kufanya marekebisho kadhaa
ili kurejesha imani ya Waislam katika wizara hiyo. Kulikuwa na tuhuma kuwa
Wizara ya Elimu ilikuwa ikiwabagua vijana wa Kiislam kupata nafasi katika vyuo
vya elimu ya juu na ilikuwa ikizuia kupanda vyeo kwa Waislam.
Profesa Malima
alipoona dhulma ile iliyokuwapo katika wizara ile dhidi ya Waislam, Profesa
Malima aliwateua Waislam wanne kushika nafasi katika kurugenzi mbalimbali na
akaandika taarifa ya siri kwa Rais Ali Hassan Mwinyi [81]kumtaarifu udini [82] alioukuta katika wizara ile. Katika
taarifa ile kwa rais,[83] Profesa Malima alieleza kuhusu
kudumazwa kwa Waislam katika mgao wa elimu. Taarifa hii ilivuja kwa vyombo vya
habari[84] na kwa Wakristo wengine. Katika watu
walioipata taarifa hii ni Rais Mstaafu Julius Nyerere wakati ule akiwa
Mwenyekiti wa chama tawala CCM.
Kuwekwa kando
kwa Waislam kupo wazi kiasi ya kuwa mtafiti haihitaji hata kufanya utafiti wa
kina unaopewa nguvu na takwimu. Mtafiti yeyote wa sayansi ya jamii hatoweza kushindwa
kuona ukweli huu kwa macho tu. Hali hii inaonekana katika kila nyanja ya
maisha. Utafiti wa kwanza katika tatizo hili la Waislam kudhulumiwa katika
ugawaji wa madaraka ulifanywa na vijana wa Kiislam katika jumuiya yao iliyokuwa
ikijulikana kama Warsha ya Waandishi wa Kiislam, kwa ufupi ikijulikana kama
Warsha.
Kanisa kwa mara ya pili tokea mwaka 1963
ilipata wasiwasi kuhusu mabadiliko ambayo yalikuwa yanafanyika katika Wizara ya
Elimu. Lakini katika miaka ya 1980, hali ya mambo yalikuwa yamebadilika
sana. Waislam walikuwa wamejizatiti nje
ya mfumo wa siasa kiasi ya kuwa hapakuweza kupatika kibaraka katika Waislam
ambae angekuwa tayari kutumika kulihami Kanisa. Hali ya uhasama wa wazi kati ya
Waislam na serikali ilikuwa imejitokeza wazi kabisa. Hata hivyo mawakala wa
kanisa katika serikali walimshutumu Profesa Malima kwa kuwa Muislam mwenye
‘siasa kali’. Profesa Malima akatakiwa ahojiwe mbele ya Kamati Kuu ya CCM kwa
kuingiza hisia za kidini ambazo zimesababisha uadui baina ya waumini wa dini
hizi mbili. Suala hili likajadiliwa Dodoma chini ya uenyekiti wa Julius
Nyerere. Lakini badala ya kujadili suala la dhulma kwa Waislam na kulitafutia
ufumbuzi, yule anaedhulumiwa ndiye aliyewekwa kizimbani badala ya dhalim
anaedhulumu; msukumo wa mjadala ukawa katika uteuzi wa wakurugenzi wanne
Waislam aliofanya Profesa Malima katika Wizara ya Elimu. Profesa Malima
alionekana amekiuka mwenendo na taratibu zulizodumu katika wizara ile kwa
kipindi kirefu ya kuwa ni Wakristo pekee wenye haki ya kushika nafasi za juu katika
wizara za serikali. Kwa ajili hii profesa Malima akavuliwa madaraka kama Waziri
wa Elimu. Rais Mwinyi alikuwa hana uwezo wa kuhimili nguvu ya Kanisa. Nchi
inayodai kuwa ni ya kisekula ilikuwa imeshindwa kwa mara nyingine kuwapa
Waislam haki yao waliyohakikishiwa na katiba ya Tanzania.
Kwa nchi
ambayo inajigamba kuwa inajali usawa kwa wananchi wake inashangaza kuona kuwa
Waislam wanabaki nyuma na juhudi zozote ambazo Waislam watafanya ili kuondoa
upogo kati yao na Wakristo na kujiletea maendeleo zinapata upinzani na uadui
kutoka na mfumo ule ule unajidai kuwa unasimamisha usawa na haki. Kitu cha
kusikitisha ni kuwa hakusimama hata Muislam mmoja katika wajumbe wa Kamati Kuu
ya CCM kumuunga mkono Profesa Malima kwa dhulma ambayo wote walikuwa wanafahamu
kuwa imedumu kwa kipindi kirefu. Hata ndani ya Bunge hakuna Muislam aliyekuwa
na ujasiri wa kumtetea Profesa Malima.[85] Muislam mmoja, Mwenyekiti wa Mkoa wa
Pwani, Masudi Mtandika, aliungana na kambi ya Wakristo katka Kamati Kuu ya CCM
kumshambulia Profesa Malima. Msimamo wa Mtandika ulikuwa sawa na ule wa Rajab
Diwani na Selemani Kitundu walipomshambulia Bibi Titi Mohamed wakati Kamati Kuu
ya TANU ilipokuwa ikijadili EAMWS mwaka wa 1963. Kampeni ya chuki na propaganda
dhidi ya Profesa Malima ikaanzishwa na vyombo vya habari ambavyo vyote vilikuwa
chini ya miliki ya Wakristo na hivyo chini ya Kanisa.
Aboud Jumbe, [86] rais wa zamani wa Zanzibar na Makamu
wa Rais wa Tanzania, amefanya utafiti kuhusu nafasi ambazo wameshika Waislam
katika serikali, Bunge na vyuo vya elimu ya juu. Takwimu alizoonyesha Aboud
Jumbe zinatisha. Katika baadhi ya taasisi Waislam wanaonekana kwa kutokuwepo
katika taasisi hizo. Utafiti wa Jumbe ulikuwa wa pili katika kueleza tatizo
hili la Waislam na kuliweka wazi kwa matumaini ya kuwa labda serikali ingeweza
kuhisi kuwajibika na kujaribu kusahihisha makosa hayo.
Majaribio
mengine yamewahi kufanyika huko nyuma na watu kama Sheikh Abubakar Mwilima,
wakati huo akiwa Mwenyekiti wa JUWATA na katika Kamati Kuu ya chama tawala CCM,
alijaribu kuieleza serikali tatizo hili la Waislam. Kitu kimoja mashuhuri kwa
wote waliojaribu kuliweka tatizo hili mbele ya serikali wote hao walimalizwa
kisiasa. Maisha yao katika siasa yalikatizwa – Chifu Abdallah Said Fundikira,
Tewa Said Tewa, Bibi Titi Mohamed, Mufti Sheikh Hassan bin Amir, Mussa Kwikima,
Sheikh Abubakr Mwilima, Profesa Kighoma Malima na wengine wengi. Ilikuwa
kuanzia hapa ndipo Waislam walianza kunong’ona kuhusu njama dhidi yao. Kuwepo
kwa njama dhidi ya Waislam kulikuja kudhihirishwa pale watafiti wa Kikristo
walipoanza kufanya utafiti kuhusu athari za Ukristo katika utawala wa dola; na
bila kujali matokeo ya utafiti kwa hisia za Waislam wakawa wanaeleza jinsi
Waislam kwa hila na msaada wa serikali walivyowekwa pembeni katika kugawana
madaraka na Wakristo.
Uthibitisho wa Njama Dhidi ya Uislam
Hivi sasa kuna
vitabu viwili vilivyoandikwa na Wakristo wenyewe vinavyothibitisha kuwa
Wakristo wametumia nyadhifa zao katika serikali kuuhujumu Uislam na Waislam.
Jan P van Bergen katika kitabu chake, Development and Religion in Tanzania, (1981)
[87] ametoboa siri kuhusu uadui aliokuwa
nao Nyerere dhidi ya Uislam na Waislam. Kitabu kinaeleza kwa ufasaha jinsi
Nyerere wakati alipokuwa madarakani alivyokuwa akifanya mikutano ya siri na
viongozi wa Kanisa kuweka mikakati ya kuupa nguvu Ukristo. Katika mikutano hiyo
Nyerere aliwahakikishia viongozi wa Kanisa kuwa anaaunga mkono Ukristo. Kitabu
hicho kinaeleza jinsi Nyerere alivyotimiza ahadi yake hiyo kwa Kanisa kwa
kuhakikisha kuwa anawapa Wakristo nafasi za juu katika serikali na chama.
Kitabu hiki kilikuwa kinauzwa Catholic Bookshop, Dar es Salaam. Lakini
ilipokuja kudhihirikia Kanisa kuwa kitabu hiki kilikuwa kinatoa habari nyeti na
siri za Kanisa kuhusu njama dhidi ya Waislam, kwa haraka sana kikaacha kuuzwa. [88] Hadi hivi sasa kitabu hicho ni
marufuku kuletwa tena Tanzania.
Kitabu cha
pili ni cha Dr John C. Sivalon, Kanisa Katoliki na Siasa ya Tanzania Bara
1953 Hadi 1985 (1992). [89] Kitabu hiki kinaeleza njama ndani ya
serikali kuuhujumu Uislam. Sivalon anafichua kuwa kuanzia mwaka 1961 baada ya
Tanganyika kupata uhuru, Kanisa lilikuwa na hofu mbili. Hofu ya kwanza ilikuwa
umoja wa madhehebu za Kiislam kati ya Sunni, Bohora, Ismailia na Ithnasheri.
Hofu ya pili ilikuwa kuhamishwa kwa makao makuu ya EAMWS kutoka Mombasa kuja
Dar es Salaam. Kanisa lilikuwa linahofu kuwa mali walizokuwanazo Waasia Waislam
zikitiwa katika harakati za Waislam ambao walikuwa na nguvu kubwa katika uwanja wa siasa zitaathiri maslahi ya Ukristo
katika Afrika ya Mashariki. Kwa ajili hii Kanisa likatanganza kuwa Uislam ni
adui wake na ikaanza mikakati ya hujma dhidi ya Uislam ili kuudhoofisha. [90] Kuna kazi mbili zilizoandikwa na
Waislam kuhusu uhusiano baina ya serikali na Waislam. Kazi ya kwanza ni tasnifu
ya Kiwanuka, ‘The Politics of Islam in Bukoba District’ (1973); [91] kazi ya pili ni makala ya utafiti
‘Islam and Politics in Tanzania’ (1989) [92] iliyoandikwana mwandishi wa kitabu
hiki. Ilikuwa baada ya kusoma tasnifu ya Kiwanuka na kuona jinsi ukweli wa
kuvunjwa kwa EAMWS kulivyopoteshwa ndipo kama Muislam na kama ada ya Uislam
inavyodai kuwa pande mbili za mgogoro zote lazima zisikilizwe, ndipo nilipoamua
kufanya utafiti na kuandika tatizo lile kwa mtazamo wa Waislam. Ukweli ambao
kwa miongo miwili ulizuiwa usifahamike kwa Waislam. Kiwanuka anadai na kuafiki
kuwa Nyerere alikuwa na haki ya kutumia vyombo vya dola dhidi ya Waislam kwa
kuwa kama asingefanya hivyo nchi ingekuwa na mamlaka mbili, yaani ya Waislam na
ya serikali. Kwa ajili hii aliamua kuivunja EAMWS ili ‘kulinda umoja wa
kitaifa’.
Halikadhalika
ipo ‘Kwikima Report’ (1968)[93] ambayo imeeleza kwa ufasaha tatizo
la EAMWS, chanzo chake na mchango wa serikali katika kuhujumu umoja wa Waislam.
Taarifa hii inafaa kutumika leo kama dira ya kuelewa tatizo la Waislam wa
Tanzania kama ilivyokuwa wakati ule ilipotolewa kwa mara ya kwanza. Taarifa ya
Kwikima inaeleza jinsi TANU, serikali na Waislam wachache katika TANU
walivyodanganyika kudhani kuwa katika kuisaidia serikali kuivunja nguvu EAMWS
walikuwa wanatimiza uzalendo na maslahi ya taifa. Rejea hizi tano ni muhimu kwa
wanafunzi wa historia ya siasa Tanzania; na kwa mtafiti yeyote anaetaka kujua
chanzo cha chuki baina ya Waislam na serikali na chanzo cha hisia kali za
kidini zinazoikumba nchi yetu kuanzia miaka ya 1980. [94] Rejea zote hizo za vitabu, makala za
utafiti na taarifa mbalimbali, ingawa zimeandikwa na waandishi tofauti na kwa
muelekeo tofauti zote hizi zinadhihirisha kitu kimoja – kuwepo kwa njama
zinazoendelea kwa zaidi ya karne moja dhidi ya Uislam na Waislam, kwanza
zilikuwa zikifanywa na wakoloni walioitawala Tanganyika na sasa zinafanywa na
Wakristo wananchi kuhakikisha kuwa Uislam haupati nguvu. Kama hali ndiyo hii
vipi Uislam hadi leo bado upo Tanzania na unazidi kupata nguvu kila kuchao?
Jibu lipo ndani ya Qur’an.
Hivi sasa
Waislam wanamshutumu Mwalimu Nyerere na uongozi wa Kanisa kwa kusaliti dhamana
aliyokabidhiwa na Waislam ambao ndiyo waliopigania uhuru wa Tanganyika. Waislam
wa Tanzania hivi sasa ni kama wanazaliwa upya. Kila kukicha wanatafakari hali
yao na jinsi historia yao ilivyokuwa ya kishujaa na ya kupendeza kwa namna
walivyopambana na wakoloni, kuanzia vita vya Maji Maji mwaka 1905 hadi
kuanzishwa kwa African Associatioin mwaka 1929 na TANU mwaka 1954; hadi uhuru
ukapatikana mwaka 1961. Waislam wanaamini kuwa baadhi ya majibu ya matatizo
yanayowakabili hivi sasa yapo kwenye hii historia yao ya kudai uhuru.
MWISHO
[1] A.A. Ahmed, ‘Lamu’s Sacred Meadows’, Fountain,
April-June, 1995 Vol. 2 No. 10, p.30.
[2] August H. Nimtz Jr, Islam and Politics in East
Africa, University of Minneapolis, 1980, p.11.
[3] See Family Mirror, Second Issue, November 1994,
uk. 6.
[4] Ali A. Mazrui, ‘African Islam and Competitive
Religion: Between Revivalism and Expansion’, in Third World Quarterly Vol.
10. No. 2 April 1988, uk. 499-518.
[5] D.B. Barret, Frontier Situations for Evangilisation
in Africa, Nairobi, 1976.
[6] Africa South of the Sahara, Europa Publication,
London, No. 20, 1991, uk. 1027.
[7] Utafiti wa kuaminika kidogo ni ule uliofanywa na Dar
es Salaam University Muslim Trustee (DUMT), Angalia ‘The Position of Muslims
and Islam in Tanzania’, katika Al Haq International, (Karachi)
September/October 1992.
[8] Angalia Kiongozi No. 6 June 1950. Kwa maelezo
zaidi kuhusu kueneza kwa wamisionari Afrika ya Mashariki, angalia M. Langley
& T. Kiggins: A Serving People, Oxford University Press, Nairobi,
1974, uk. 19.
[9] Mengi kuhusu kuingia kwa wamishionari wa
mwanzo mwandishi ameandika kwa msaada wa Dr. Hamza Njozi wa Chuo Kikuu Cha Dar
es Salaam.
[10] C.D. Kittler, The White Fathers, London 1959, uk. 22-23
vilevile R. Clarke (ed) Cardinal
Lavigerie and Slavery in Africa uk. 302.
[11] Angalia
‘Proceedings of CMS 1880-8’, uk. .22-23.
[12] Angalia I.N. Kimambo, na A.J.A. Temu, History of Tanzania,
EAPH, Nairobi, 1969 uk. 126.
[13] Katika kuuhisha vita dhidi ya Uislam serikali
ya Tanzania mwaka wa 1993 ilitiliana sahihi mkataba na makanisa, mkataba
uliokuja kujulikana kama Memorandum of
Understanding makubaliano ambayo yalikuwa serikali kuidhinisha
elimu, huduma za jamii na afya ziendeshwe na Christian
Council of Tanzania (CCT) and Tanzania Episcopal Conference (TEC) kwa
kushirikiana na serikali. Mkataba huu ulitayarishwa kwa siri na Dr. Costa Mahalu, wa Kitivo cha Sheria
Chuo Kikuu Cha Dar es Salaam na ukatiwa sahihi na Waziri wa Nchi katika Ofisi
ya Waziri Mkuu, Edward Lowassa. Mkataba huu ulitiwa sahihi bila ya
kuwashirikisha au kuwafahamisha Waislam.
Ili makubaliano haya yaweze kutekelezeka, serikali ilibidi ifanye
marekebisho kifungu 30 cha Education Act
No. 25, 1978.
[14] H.B Hansen, Mission, Church and State in
Colonial Setting: Uganda 1890-1925, London 1984, uk. 26, vilevile angalia
Ali M. Kirunda, “Uganda Muslims and their problems,” The Monitor June
4-June 8, 1993.
[15]
Abel Ishuwi, Education and Social Change, (1980).
[16] Angalia P. Gerold Rupper, OSB, Pugu Hadi Peramiho:
Miaka 100 ya Wamisionari Wabenediktini Katika Tanzania, Benedictine
Publications, Ndanda-Peramiho, 1980, uk. 31-42.
[17] Angalia Yusuf Halimoja, Historia ya Masasi,
East African Literature Bureau, Nairobi, uk. 163-175. Kwa kupata habari zaidi jinsi
Wakristo walivyopigana upande wa Wajerumani katika Vita ya Maji Maji ili
kulinda Ukristo dhidi ya kile kilichoonekana kuwa ni jihad, angalia
Nimitz, op.cit. uk.12-13.
[18] C.H. Becker, ‘Material for the Understanding Islam in
German East Africa’, Tanzania Notes and Records, No. 68, 1968, p. 58.
[19] Al Jamiatul
Islamiyya ‘A’ iliundwa mwaka 1940 kutokana na mgogoro ulioanzishwa na
Liwali wa Dar es Salaam wakati ule, Ahmed Saleh akishirikiana na Waingereza.
[20] Congress ilikuwa imegubikwa na matatizo ya ugomvi kati
ya viongozi wake. Angalia Reporter (Nairobi), March – June, 1963. AMNUT
ilikuwa katika siku zake za mwisho lakini ilikuwepo tamaa kuwa huenda kikapata
nguvu mpya. Kassanga Tumbo aliyekuwa katibu wa TRAU ambae Nyerere alimteua
balozi Uingereza, alikuwa amejiuzulu ubalozi akarudi Tanganyika na kuanzisha
chama cha upinzani, Tanganyika Democratic Party. (TDP). Kulikuwa na mazungumzo
ya kuunganisha TDP na AMNUT. Nyerere alifahamu kuwa endapo Waislam watamuunga
mkono Tumbo utawala wake ungekuwa mashakani.Inasemekana kuwa nafasi ilie ya
ubalozi Uingereza awali Nyerere alimpa Hamza Mwapachu. Mwapachu aliikataa kwa
kuwa alihisi hiyo ilikuwa njama ya Nyerere kumeweka mbali na siasa nchini.
Ilikuwa matumaini ya Mwapachu kuwa Nyerere angelimpa uwaziri ili achangie
pamoja nae katika kuijenga nchi.
[21] Tanganyika Standard, 2 May, 1961.
[22] Kilichofuata baada ya kupatikana uhuru
ilikuwa ni kukamatwa, kuwekwa kizuizini na kuhamishwa kwa masheikh na Waislam
wengine waliodhaniwa kuwa wanapinga utawala wa Nyerere. Mashuhuri miongoni mwao
walikuwa: Abdillah Schneider Plantan, Sheikh Abdulkarim Abdulwahid, Maalim Popo
Saleh, Suleiman Masudi Mnonji, Ali Migeyo, Mufti Sheikh Hassan bin Amir, Sharff
Hussein Badawiy, Shariff Mwinyibaba, Shariff Adnan, Bilali Rehani Waikela,
Sheikh Jumanne Bias, Maalim Matar, Abdalah Mwamba, Sheikh Hashim Haji Abdallah,
Sheikh Nurdin Hussein, Salum Abdallah Popo, Sheikh Mzee Ali Comoriam, Sheikh Al
Amin Maftah, Rajab Kiguu cha Mbuzi na wengine wengi.
[23] Tanganyika Standard, 15 April, 1961. Kwa hoja
kama hiyo angalia vilevile John Hatch, Two African Statesmen, London,
1976, uk.128.
[24] Press Release B/1629/62 10th December,
1962.
[25] Tanganyika Standard, 12 th March, 1963.
[26] K. Mayanja Kiwanuka, op. cit. uk. 57-58.
[27] Report ya East African Muslim Welfare Society,
January/February 1961.
[28] Kwa maelezo kamili ya mgogoro wa Waislam wa mwaka
1968, angalia M. Said, ‘Islam and Politics in Tanzania’, op. cit. Vilevile
angalia ‘Kwikima Report’ katika The Standard, 12 th December, 1968, na
katika The Nationalist, 24 th October, 1968.
[29] Mwaka wa 1963 hawa wafuatao ndiyo walikuwa
viongozi wa EAMWS: Tewa Said Tewa, Aziz Khaki, Bibi Titi Mohamed, Saleh Masasi,
Abdallah Jambia, Khamis Kyeyamba na Bilali Rehani Waikela.
[30] Kwa kiasi cha siku mbili Nyerere alikuwa
hafahamiki yuko wapi. Wanajeshi walikuwa wakiwasiliana na Oscar Kambona
kujaribu kutatua mgogoro uliokuwepo. Dossa Aziz ndiye aliyemtorosha Nyerere
kutoka Ikulu akapita nae lango kuu Nyerere akiwa amejificha katika gari la taka
chini ya takataka. Dossa akiwa na bunduki yake alienda na Nyerere hadi
Kigamboni kwenye nyumba iliyokuwa ufukweni pwani ambayo ilikuwa ikitumiwa na
Gavana kama mahali pa kupumzika. Baadae Rashid Kawawa aliyekuwa makamo wa rais
alikwenda pale na wakawa pamoja na Kambona ambae alikuwa kiungo kati ya
serikali na wanajeshi walioasi. Nyerere mwenyewe hajakieleza kisa hiki kwa
yoyote. Baada ya kujitokeza waandishi wa habari walimuuliza alikuwa wapi wakati
wote wa uasi wa wanajeshi. Nyerere kwa ukweli kabisa alijibu, ‘Nilikuwa Dar es
Salaam’.
[31] Katika utawala wa Rais Ali Hassan Mwinyi na baada ya
kupita miaka zaidi ya thelathini, amri ya kufukuzwa Sharif Hussein
ilibatilishwa na akarudi Tanzania. Kwa kauli yake mwenyewe Shariff Hussein
alimfahamisha mwandishi kuwa yeye wakati wa uhuru alikuwa akishiriki katika dua
nyingi za kumuombea Nyerere mafanikio. Shariff Hussein akasema lakini malipo
yake kutoka kwa Nyerere ilikuwa ni kumfukuza nchini.
[32] Viongozi wa EAMWS walitishwa na makachero wa serikali
watupe nyaraka na kumbukumbu zote za EAMWS au sivyo serikali itawachukulia
hatua. Viongozi wengi walitishika na kuchoma moto majalada yao. Waikela
alihifadhi nyaraka na majalada yake yote hadi yakamfikia mwandishi baada
ya zaidi ya miaka ishirini baada ya
kufungiwa jumuiya hiyo. Regional Commissioner wa Jimbo la Magharibi wakati ule
alikuwa Rashid Heri Baghdelleh yeye alikwenda kuonana na wafungwa wa siasa
katika jela ya Uyui akiwa na salamu kutoka kwa Rais Nyerere kuwa wafungwa wa
siasa waombe msamaha na yeye atawaacha huru. Waikela alikataa kuomba msamaha na
hoja aliyotoa ilikuwa yeye hajatenda kosa lolote kwa hiyo haoni haja ya kuomba
msamaha. Baada ya kutoka kizuizini mwaka 1965, Waikela alikuta ofisi ya EAMWS
Tabora imefungwa na Waislam wanatishwa na serikali wasiifungue. Waikela
aliwashawishi Waislam wakusanye sahihi zao na wamplekee kuomba ofisi
ifunguliwe. Hili lilifanyika na ofisi ile ikafunguliwa upya chini ya Waikela na
ikaendelea kutoa huduma kwa Waislam kwa miaka mitatu hadi serikali ilipoivunja
EAMWS mwaka wa 1968. Hivi sasa Waikela ni mtu mzima na bado anajishughulisha na
kuendeleza harakati za kueneza Uislam.
[33] Tabligh ilikuwa imepata mafanikio makubwa
kiasi kuwa katika mkutano wa EAMWS wa mwaka 1966 Tewa Said Tewa aliomba kuwa
taarifa maalum itolewe katika mkutano ujao kuonyesha takwimu za Wakristo
waliorudi katika Uislam.
[34] Tewa Said Tewa, ‘A Probe…’
[35] Tewa op.cit.
[36] Habari katika sura hii zinatokana na
mahojiano kati ya mwandishi na Tewa Said Tewa, Bilali Rehani Waikela na Ali bin
Abbas mmoja wa wanafunzi wa Sheikh Hassan bin Amir. Habari nyingine zinatoka
kwenye mswada wa Tewa ambao haujachapishwa, ‘A Probe in the History of Islam in
Tanzania’. Tewa aliandika habari hizi kuhusu harakati za Waislam kujiletea
maendeleo chini ya EAMWS miaka kumi na nne baada ya aliekuwa rais wa Tanzania
Julius Nyerere kuivunja.
[37] Tewa Said, ibid.
[38] Angalia
Kiwanuka, op. cit. uk. 75.
[39] Ibid.
[40] Benjamin Mkapa alishinda uchaguzi na kuwa rais wa
tatu wa Jamuhuri ya Tanzania mwaka
1995.
[41] Nyerere alizidi kutishika pale mara
baada ya maulidi yale yaliyofanikiwa, mwezi Julai, 1968 Tewa akifuatana na
masheikh wawili, Athumani Manzi na Sheikh Minshehe Mgumba akafanya safari ya
kutembelea Dodoma, Kongwa, Mpwapwa, Kondoa, Tabora na Kigoma. Huko kote Waislam
walikuwa wakijitokezakwa wingi kumpokea kiongozi wao. Tabora ulifanyika mkutano
mkubwa uliohutubiwa na Sheikh Jumanne Biasi na Rehani Bilali Waikela. Kigoma
Tewa alifanyiwa mapokezi makubwa akasindikizwa na magari hadi Ujiji msafara
ukiongozwa na Sheikh Khalfani Kiumbe. Katika ziara hizi Tewa alikuwa akifungua
shule zilizokuwa zimejengwa na EAMWS. Ilikuwa Kigoma ndipo Tewa Said Tewa
alipoonyeshwa barua kutoka kwa Adam iliyoambatanishwa na miniti za mkutano kati
ya Sheikh Abdallah Chaurembo na Sheikh Ramadhani Chaurembo akiuandikia uongozi
wa EAMWS Kigoma akiwaomba Waislam wajitoe kutoka EAMWS kwa sababu ilisoma
maulidi Ilala. Aliporudi Dar es Salaam Tewa aliufahamisha uongozi wa makao
makuu kuhusu barua ile.
[42] Taarifa ya
Kamati ya Utendaji EAMWS Mkoa wa Tanga 23rd Oktoba, 1968, Ripoti ya
Sheikh A.J. Jambia.
[43] Kiwanuka, op.cit., uk. 2.
[44] Angalia Ripoti ya Kwikima katika The Standard, 12th
Desemba, 1968. Vilevile The Nationalist, 24 Oktoba, 1968.
[45] Angalia Ripoti ya Kwikima.
[46] Tewa, ‘A Probe…’
[47] Ujenzi wa Chuo Kikuu ulikuwa umeanza na jiwe
la msingi lilikuwa limewekwa na Julius Nyerere rais wa Jamuhuri ya Tanzania.
[48] Tume ya Uchunguzi ya Waislam ilikuwa na
wajumbe wafuatao: Mussa Kwikima (Dar es Salaam), Rajab Ukwaju (Mara), Dr.
Hussein Lweno (Dar es Salaam), Mussa Nabahani (Lindi), Bilali Rehani Waikela
(Tabora), Abdul Karim (Tanga) na Khamis Khalfani (Dodoma).
[49] Tewa ibid.
[50] Barua ya Mwenyekiti Halmashauri ya Uchunguzi Mogogoro
ya Waislam kwa Waziri wa Habari na Utangazaji, 21 Novemba, 1968.
[51] The Nationalist, nukuu kutoka kwa Kiwanuka,
uk.81.
[52] Maelezo kutoka mwanakamati wa Halmashauri Kuu ya TANU
ambae ameomba jina lake listiriwe.
[53] Mwezi Novemba 1967 Tewa Said Tewa alikuwa
amefanya ziara ya Mwanza na Bukoba iliyokuwa na mafanikio makubwa kwa kuwa
alifanya majadiliano na viongozi wa Waislam wa huko kama Sheikh Amin Abdallah
wa Mwanza, Sheikh Ali Migeyo na Sheikh Suedi Kagasheki wa Bukoba.
[54] Kiwanuka, uk.2-3.
[55] Ibid., p.81
[56] The Standard, 9th November 1968
nukuu kutoka Kiwanuka p. 81. Vilevile angalia The Standard, 20 November
1968.
[57] Sheikh Hassan bin Amir alianza kukosana na serekali
mara tu baada ya uhuru pale Kanisa Katoliki ilipotoa vitu vya kukumbuka uhuru
vilivyokuwa vimenakshiwa na picha za Kikristo. Sheikh Hassan bim Amir alikereka
na hili na hasa pale George Kahama, Waziri wa Mambo ya Ndani, alipokwenda
Italia kuweka uhusiano baina ya Tanganyika na Vatikano. Kuanzia hapo, Sheikh
Hassan bin Amir, kupitia Daawat Islamiyya na kwa kupitia wanafunzi wake waliokuwa wameenea nchi nzima alianza
kuandika khutba za Ijumaa na kuzisambaza katika misikiti ya nchi nzima na khutba
hizo zikawa zinasomwa katika sala ya Ijumaa. Ujumbe wake kwa Waislam ulikuwa
Waislam watumie fursa iliyoletwa na uhuru kwa kujielimisha ili wagawane
madaraka sawa na Wakristo katika kuiendesha nchi. Sheikh Hassan bin Amir
akaanzisha mfuko wa elimu ambao Waislam walitakiwa kuchanga fedha kwa ajili ya
ujenzi wa shule. Kwa ajili ya kuingia kwake kati pale Nyerere alipotaka
kuivunja EAMWS, Sheikh Hassan bin Amir akaonekana ni kikwazo kwa Ukristo
kuukalia juu Uislam.
[58] Sheikh Kassim Juma aliitumikia serikali kwa karibu
miaka ishirini hadi mwaka 1992 ghafla akaanza kuishitumu serikali na kumtaja
Nyerere kama mtu aliyepanga njama za kuuhujumu Uislam. Sheikh Kassim alikamatwa
mara mbili na kuwekwa ndani kwa kosa la ‘kuwachonganisha Waislam dhidi ya
serikali’. Alipotolewa afya yake ikawa mbaya na akafa mwaka 1993. Historia fupi
ya Sheikh Kassim ipo katika Al Haq Newline,(Pakistan) No.1
Muharram/Safar, 1415-A.H. ‘Sheikh Kassim bin Juma bin Khamis 1940-1994’
[59] Baada ya kundi la Adam Nasibu kutoka Tanga
masheikh wakaanza kukamatwa na kuwekwa kizuizini na ni wakati huo Saleh Masasi
alitangaza kujitoa kwa Iringa.
[60] Miaka mingi baadae Rashid Kawawa alisema kuwa anajuta
kuunga mkono kukamatwa kwa Mufti wa Tanganyika na Zanzibar, Sheikh Hassan bin
Amir akaelekeza lawama kwa wale waliomshauri kufanya hivyo.
[61] Ali Muhsin, op.cit. uk 87.
[62] Nyaraka za Tewa hazikuonyesha ni gazeti lipi
lakini kwa kuwa wakati ule Tanzania magazeti ya Kiingereza yalikuwa mawili, The
Nationalist gazeti la TANU na The Standard lililokuwa likimilikiwa
na Lonrho, ni wazi gazeti lileThe Standard.
[63] Angalia Kwikima Report.
[64] Pamoja na mambo mengine Taarifa ya Tume ya
Kwikima ilipendekeza mabadiliko katika katiba ya EAMWS, kuondolewa kwa nafasi
ya Patron, kuasisiwa kwa jumuiya mpya ya Kiislam itakayokuwa haina ubaguzi wa
rangi na taarifa ilisisitiza jumuiya mpya kutochanganya dini na siasa.
[65] Ibid.
[66] The Nationalist,15 December, 1968.
[67] Baraza,(Nairobi), 12 Desemba, 1968.
[68] Rashid Kayugwa Afisa wa Usalama Taifa, Dar es
Salaam ndiye aliyepewa kazi ya kudumisha mawasiliano kati ya kundi la Adam
Nasibu serekali. Kayugwa ndiye aliyekuwa akielekeza kundi la Adam Nasibu mbinu
za propaganda na nini kifanyike na kwa wakati gani ili kuvunja umoja wa
Waislam. Kayugwa alikuwa amepata mafunzo yake ya ukachero Israel, Checkoslovakia
na Marekani. Katika kuhakikisha mafanikio ya mkutqano wa Iringa, Kayugwa ambae
ni mzaliwa wa Iringa alipendekeza mkutano wa Waislam wa Taifa ufanyike Iringa
kwa kuhofu vurugu na upinzani kutoka kwa Waislam wa Dar es Salaam. Baada ya
kusoma kitabu cha Padri John Sivalon kilichoeleza kuwa Kanisa baada ya uhuru
liliendesha hujuma dhidi ya Uislam na Waislam kwa kupitia serikali, ndipo
ilipomdhihirikia ukweli na kuona kuwa alipokuwa akitumiwa kuhujumu EAMWS hakuwa
akitumikia serikali kama alivyokuwa anadhani bali alikuwa akilitumikia Kanisa,
kama kuomba maghufira kwa Mwenyezi Mungu, aliamua kueleza mchango wake katika
kuwahujumu Waislam na Uislam ili iwe fundisho na onyo kwa Waislam watakao kuwa
katika utumishi wa vyombo kama hivyo siku za usoni. Kabla ya kufa kwake
alieleza masikitiko yake kwa kukandamizwa kwa Waislam na akatoa mfano wake
mwenyewe wa kutopandishwa cheo katika Usalama wa Taifa kwa sababu tu yeye
alikuwa Muislam.
[69] Tewa ibid.
[70] Angalia Kiwanuka, uk.85. Vilevile Proceedings
of the Iringa Conference 12th – 15th December,1968
katika Maktaba ya Chama cha Mapinduzi, Dodoma. Vilevile The Standard, 18th
December, 1968.
[71] The Standard,18th December,
1968.
[72] The Standard, 20th December
1968.
[73] Ibid.
[74] Tewa, ibid. Vilevile angalia The Standard,
20th December 1968.
[75] Kiwanuka, uk. 86. Habari nyingine kuhusu
Mussa Kwikima zimepatikana katika mazungumzo na yeye mwenyewe Kwikima pamoja na
maelezo kutoka kwa Bilali Rehani Waikela. Katika mabadiliko makubwa na bishara
Mussa Kwikima ndiye alisimama mahakamani kumtetea Sheikh Kassim Juma wakati
aliposhtakiwa kwa ‘kuwachonganisha Waislam na serekali’. Sheikh Kassim Juma
alikuwa akimpiga vita Kwikima wakati akiwa katibu wa Tume ya Waislam chini ya
EAMWS, Kwikima alipokuwa akitafuta sulhu baina ya pande mbili.
[76] Pamoja na watu hawa watatu wengine waliokuwa
katika mpango ule walikuwa: Omari Muhaji, Juma Jambia, Juma Swedi
[77] Baada ya miaka mingi ya Waislam kuisusia BAKWATA
ikafika mahali ikawa inashindwa hata kufanya mikutamo ya uchaguzi wa viongozi
kwa mujibu wakatiba yake. Kwa hali kama hiyo ilikuwa kwa Msajili wa Vyama
kuivunja. Serikali ilipooona imekabiliwa na hali hiyo ikachukua jukumu la
kutayarisha mkutano ili kuihuisha BAKWATA. Tarehe 28 Aprili 1993 Waziri wa Mambo ya Ndani na Makamo Waziri Mkuu Augustine
Mrema aliitisha mkutano kati ya Waislam na Wakristo katika Ukumbi wa Diamond
Jubilee Hall, Dar es Salaam. Mkutano ulikuwa hauna agenda. Kanisa lilipeleka
ujumbe wa hali ya juu kabisa. Waislam hawakutokea isipokuwa BAKWATA. Katika
mkutano ule Mrema alieleza kuwa uchaguzi katika BAKWATA umechelewa sana kwa
kukosa faedha.Kanisa paleplale lilijitolea fedha kuipa BAKWATA ili ifanye
uchaguzi wake. Halikadhalika Mrema alisaidia kukusanya fedha kutoka kwa
wafanyabiashara kwa ajili ya uchaguzi wa BAKWATA. Mkutano ulifanyika Dodoma
tarehe 10th -12th Mei. Badala ya kufanya uchaguzi BAKWATA
ilirekebisha katiba yake ili iweze kumpa ruhusa Sheikh Mkuu wa BAKWATA haki ya
kufukuza na kumweka katika uongozi au kumtoa mtu yeyote bila ya kipingamizi.
[78] Angalia Bergen, uk. 238.
[79] Daily News, 6th November
1985.
[80] Sivalon, op.cit. uk.49.
[81] Ali Hassan Mwinyi, Rais wa Jamuhuri ya
Tanzania mwaka 1985-1995.
[82] Warsha ndiyo jumuiya ya kwanza katika
historia ya Tanzania baada ya uhuru kuanza kuwaanda Waislam na kupambana na
dhulma zilizokuwa zikifanyiwa Waislam. Kwa kipindi chote cha uhai wake serikali
ilikataa kukipa usajili. Hii ilikuwa heri kwao kwa kuwa kiliendesha kampeni
zake chini kwa chini, kampeni ambazo zilileta mafanikio makubwa hasa katika
kuwaelimisha Waislam kuhusu mbinu za adui. Warsha iliweza kufikia hatua
ikachukua uongozi wa BAKWATA. Warsha haikudumu katika uongozi kwa muda mrefu.
Serikali ikimtumia Adam Nasibu kwa mara ya pili iliweza kuwapiga marufuku
vijana hawa wasishugulike na uongozi wowote katika jumuiya yoyote ya Kiislam.
Hata hivyo athaari za Warsha zingalipo hadi sasa. Vongozi wengi wa jumuiya za
Kiislam hivi sasa wamepata uamsho na mafunzo yao ya awali ya uongozi katika
Warsha. Mwaka wa 1981 Warsha walifanya utafiti ambao ulikuwa haujawahi
kufanyika kabla, Warsha walifanya utafiti katika elimu ya Waislam Tanzania.
Utafiti ulionyesha Waislam walikuwa wana nafasi chache katika vyuo vya elimu ya
juu. Taarifa ya utafiti huu ilisambazwa kwa Waislam wote wa Tanzania.
[83] Angalia Kiongozi, Julai 15-31, 1993.
[84] Hali ya Waislam katika Tanzania ni ya
kusikitisha inapokuja suala la kueneza habari au propaganda. Vyombo vyote vya
habari, vya serikali na vilivyo chini ya wamiliki binafsi vyote vipo katika
mikono ya Wakristo. Vyombo hivi vinatumika vyema katika kupiga vita Waislam.
[85] Nje ya vyombo hivyo vya serikali,
Profesa Malima alikuwa na jeshi kubwa ka Waislam waliokuwa nyuma yake, wengi
wao wakiwa vijana. Wakiwa hawana vyombo vya habari wanavyovimiliki, Waislam
walichapa makaratasi na kuyatawanya nchi nzima yakimuunga mkono Profesa Malima
huku yakieleza udhalimu wa serikali, mengine yamkitaja Julius Nyerere na Kanisa
Katoliki kama washiriki katika kuwadhulumu Waislam. Kwa ajili hii Profesa
Malima alipendeza machoni mwa Waislam. Profesa Malima akawa anaalikwa katika kila
hafla muhimu ya Waislam. Katika hafla zile Profesa Malima aliwahutubia Waislam
kuhusu madhila wanayoyapata.
[86] Aboud Jumbe, The Partner-Ship, Amana
Publishers, Dar es Salaam, 1995, uk. 125-138.
[87] Jan P van Bergen, Religion and Development
in Tanzania, (Madras, 1981) passim.
[88] Kitabu hiki hivi sasa hakipatikani na
kulikuwa na uvumi kuwa Usalama wa Taifa walikuwa wakikitafuta ili kikusanywe na
kuteketezwa kwa kuwa kilikuwa kinahatarasha umoja na mshikamano wa wananchi na
kwa ajili hiyo amani ya nchi.
[89] John C. Sivalon, Kanisa Katoliki na Siasa
ya Tanzania Bara 1953 Hadi 1985, (Ndanda,1992)
[90] Ibid. uk. 37.
[91] K. Mayanja Kiwanuka, The Politics of Islam
in Bukoba District (1973), B.A. Thesis, University of Dar es Salaam.
[92] Mohamed Said, ‘Islam and Politics in Tanzania’
(1989) makala hii ilichapishwa tena kwa jina hilo hilo katika Al Haq
International (Karachi) Vol. 1 No. 3 August-December 1993.
[93] ‘Kwikima Report’ imo ndani ya The
Standard, 12th December, 1968, vilevile The Nationalist, 15th
December, 1968. Angalia vilevile Bergen, uk. 238.
No comments:
Post a Comment